Wykłady z polskiej fleksji371

202 Synteza i analiza fleksyjna w słownikach polsku li

12.7. Metareguły fleksyjne

Powyższy ogląd tego, jak słowniki radzą sobie z syntezą i analizą fleksyjną, pozwala sformułować kilka ogólnych zasad dotyczących opracowania fleksji w słowniku. Ponieważ zasady te określają sposób korzystania z reguł gramatyc/ nych, nazwiemy je tu metaregułami. Ich doniosłość jest znaczna - w istocie stosu ją się one nie tylko do słowników, tradycyjnych czy elektronicznych, ale także do innych opracowań fleksji nastawionych na syntezę lub analizę form.

Metaregula 1: informacja szczegółowa ma pierwszeństwo przed informacją ogólną. W szczególności informacje na temat odmiany konkretnego wyra/u podane w haśle słownikowym mają pierwszeństwo przed informacją tabelaryczni) podaną w części wstępnej słownika. Gdyby było inaczej, nie sposób byłoby opisać wyjątków w odmianie. Na przykład gdyby w haśle kot w Innym słowniku języka polskiego nie podano nieregularnego celownika kotu, to na podstawie podanych w słowniku reguł tworzenia form ktoś mógłby utworzyć formę *kotowi. Ale sam fakt przytoczenia formy nieregularnej to jeszcze mało - użytkownicy słownika muszą ponadto wiedzieć, że forma taka ma pierwszeństwo przed formą wynikaj ącą z tabeli.

Metaregula 2: reguła o węższym zakresie ma pierwszeństwo przed regułą

0 szerszym zakresie. Rozważmy dla przykładu czasowniki z grupy IV i grupy

1 Tokarskiego. Te pierwsze mają przyrostek tematowy -ow- wymienny na -uj- (np, prac-ow-ać, prac-uj-e), te drugie zachowują przyrostek -a- we wszystkich formach odmiany (np. czyt-a-d, czyt-a-0). Reguły tworzenia form 3. osoby lp czasq| teraźniejszego (przyszłego prostego) wymienionych czasowników na podstawie formy bezokolicznika można sformułować następująco:

dla grupy IV: zamień -owad na -uje

dla grupy I: zamień -ad na -a

Pierwsza z tych reguł ma węższy zakres od drugiej, gdyż każdy czasownik nnj -owad jest czasownikiem na -ad, ale nie na odwrót. Jeśli więc w jakimś słowniki czasowniki nie są podzielone explicite na grupy koniugacyjne (jak np. w Wielkim słowniku polsko-angielskim Stanisławskiego), kolejność reguł musi być właśnie laka, w jakiej tutaj je wymieniliśmy. W przeciwnym razie użytkownicy słownika, nieświadomi odmiany jakiegoś czasownika na -owad z grupy IV, mogliby gc odmieniać według reguły dla czasowników na -ad z grupy I.

Oczywiście czasownik chować, zakończony na -owad, a mimo to należący do grupy I. musi być potraktowany indywidualnie: formę chowa należy wymienić 1 w haśle, zgodnie z metaregułą 1. Tak samo należy postąpić w wypadku czasowników przedrostkowych: schować, wychować, zachować itp. Ich liczba jcsl jednak niewielka. Zauważmy natomiast, że gdyby dwie wymienione reguły podać w odwrotnej kolejności, to wprawdzie przy czasownikach / rodziny chować nic trzeba by przytaczać formy typu chowa, ale za to przy wszystkich czasownikach na -ować z grupy IV trzeba by przytaczać formę na -uje, aby zapobiec odmienianiu ich według grupy I. W sumie więc kolejność taka, jak wyżej, jest zdecydowanie korzystniejsza.

Metaregula 3: reguły przekształcania form fleksyjnych dobrze jest uporządkować a tergo według napisów będących punktem wyjścia reguły. Ilustracją tego postulatu jest Schematyczny indeks a tergo polskich form wyrazowych, którego fragment cytowaliśmy w 12.6. O ile w zwykłym porządku alfabetycznym, nazywanym czasem porządkiem a fronte, o miejscu hasła (lub innego napisu) decyduje najpierw jego pierwsza litera, potem druga itd., o tyle w odwróconym porządku alfabetycznym, zwanym porządkiem a tergo, jest na odwrót. Na początku znajdują się hasła zakończone na -a, po nich hasła zakończone na -b itd. Wśród haseł na -a te na -ba znajdują się przed tymi na -ca, te z kolei przed hasłami na -da itd. Takie uporządkowanie reguł fleksyjnych nie jest wprawdzie konieczne, ale jest bardzo wygodne, gdyż zapewnia bliskie sąsiedztwo reguł stosujących się do form o podobnym zakończeniu i pozwala na łatwe odnalezienie szukanej reguły według zakończenia formy, do której się ona odnosi. Możemy się o tym naocznie przekonać, porównując uporządkowanie wybranych haseł w Indeksie z uporządkowaniem a fronte, zob. tabela 9. Gdyby interesowały nas reguły analizy fleksyjnej form na -aś, a Indeks był uporządkowany a fronte, to reguł tych musielibyśmy szukać po całej książce. Co więcej, musielibyśmy z góry wiedzieć, że np. pod literą R jest hasło na -ras, a jest to założenie mało realistyczne.

Tabela 9. Wybrane hasła Schematycznego indeksu a tergo w oryginalnym układzie a tergo i w układzie a fronte

a tergo	a fronte ^
ilomaś	-aś
-maś	ilomaś
paś	-maś
-raś	paś
-waś	-raś
-aś	-waś

Ściśle biorąc jednak. Indeks Tokarskiego-Saloniego nie realizuje dokładnie porządku a tergo. Podobnie bowiem jak w zwykłym porządku alfabetycznym hasło krótsze znajduje się przed hasłem dłuższym, będącym jego przedłużeniem „w prawo” (np. hasło dom znajduje się przed hasłem domek), lak w porządku odwróconym hasło krótsze znajduje się przed hasłem dłuższym, będącym jego przedłużeniem „w lewo" (np. hasło domek znajduje się przed hasłem przydomek). Tymczasem