18773 strona0070 (2)

Wydaje się zutcm, że czynniki genetyczne podlegli ją raczej analizie kondycjonalnej niż analizie kauzalnej, podobnie.Jul druga grupa czynników — czynniki ekologiczne, które można nazwać- uwarunkowaniami zewnętrznymi rozwoju, czyli tzw. modyfikatorami (Woliński, 1968). Obejmują one szeroko pojęte warunki środowiskowe naturalne: biogeograficzne, klimatyczne itp., jak też kulturowe, ekonomiczne i społeczne. Ida psychologii rozwojowej dzieci i młodzieży szczególnie ważne będzie oddziaływanie społeczno-kulturowe i wychowawcze środowiska zewnętrznego. Te aspekty warunków środowiskowych analizuje jeden z działów ekologii człowieka, a mianowicie ekologia pedagogiczna, której zadaniem jest m.in. wykrywanie wzajemnego związku między rozmaitymi elementami środowiska a jednostką (Pieter, 1972).

Przy analizie związku między występowaniem danej cechy w rozwoju osobniczym a czynnikami ekologicznymi można również przyjąć hipotezę „pośredniości” oddziaływań środowiska, które prowokuje zmiany o rozmaitym charakterze i zasięgu: począwszy od przekształceń strukturalnych w organizmie dziecka, aż do wyłącznie funkcjonalnych zmian w Jego zachowaniu. Nadmienimy, iż takie czynniki ekologiczne, jak: przynależność do określonej klasy społecznej, status ekonomiczny rodziny 1 wiele innych, funkcjonują odmiennie w różnych kulturach, i dlatego nie nmżnu ustalić zasięgu ich oddziaływania w sposób uniwersalny.

W końcu warto zwrócić uwagę, iż między genetycznymi i ekologicznymi warunkami rozwoju zachodzi stała interakcja, tj. zakres i n wolut ość wpływu jednego z tych czynników zależą od udziału drugiego t nich. Inaczej mówiąc, wpływ dziedziczności na daną właściwość psy-i hle/ną nie jest wartością stałą, lecz zmienia się zależnie od różnych warunków środowiskowych. Analogicznie, w zależności od odmiennych uwarunkowań dziedzicznych zmienia się rola środowiska w rozwoju danej węchy.

<) Ile celem analizy kondycjonalnej jest wykrycie i ukazanie cało-l«'..'tulili warunków wewnętrznych i zewnętrznych, w jakich przebiega rozwój psychiczny dziecka, o tyle w wyniku analizy kauzalnej chcemy |» /edn wszystkim odpowiedzieć na pytanie: dlaczego, w jaki sposób i za pomocą Jakich mechanizmów zachodzą zmiany rozwojowe. Dzięki analizie hu u żalnej wydobywamy z kompleksu warunków i czynników te, które irłnią specyficzną funkcję w rozwoju, które są jego źródłem i przyrżną. Nazwiemy je wyznacznikami rozwoju.

Termin „wyznaczniki" używany Jest w polskiej psychologii przez K Ocrstmanna (1966), przy czym autor wyróżnia wyznaczniki pierwotno: środowisko biologiczne i układ sytuacji zewnętrznych, orientacyjne 1 kierownicze funkcje procesów świadomości, doświadczenie, oraz wtórne: czynne lub utajone postawy kształtujące się na podłożu nturody namlc/nych schematów czynnościowych. Uściślając znaczenie terminu „wyznaczniki” i podporządkowując Je naszej koncepcji, będziemy rozumieć przez nic — nieco inaczej niż Gerstmann niezbędne, konieczne determinanty kształtowania się procesów psychicznych i form działalności jednostki, uwikłane w całokształt zewnętrznych i wewnętrznych warunków jej życia oraz w złożony układ czynników genetycznych i ekologicznych. Dynamiczna analiza kauzalna wyznaczników rozwoju działających na człowieka w różnych stadiach ontogenezy, a zwłaszcza w okresie dzieciństwa i młodości, może ujawnić mechanizmy funkcjonowania niektórych zjawisk rozwojowych, tj. określonych zmian i prawidłowości w rozwoju psychicznym. Przeprowadzenie takiej analizy w odniesieniu do wszystkich dziedzin i sfer kształtowania się psychiki ludzkiej jest pilnym zadaniem psychologii rozwojowej.

v Do najważniejszych wyznaczników rozwoju dziecka zaliczymy pozostałe dwa czynniki, uwzględnione przez marksistowską teorię czterech* czynników rozwoju, a mianowicie aktywność własną, bez której rozwój w ogóle nie mógłby dokonywać się i przebiegać, oraz wychowanie, sterujące kształtowaniem się świadomości i osobowości dziecka jako nadrzędnych mechanizmów’ regulacyjnych i adaptacyjnych.

Aktywność jest charakterystycznym stanem i podstawową cechą każdego żywego organizmu, która sprawia, że ów organizm reguluje czynnie sw^Te stosunki ze światem zewnętrznym. Podobnie jak ruch stanowi nieodłąc/py atrybut materii, tak aktywność stanowi zdolność wszystkich istot żywych do ustawicznego przekształcania siebie i otoczeniu. Rozwój regulacji stosunków człowieka z jego środowiskiem polega bowiem zarówno na zmianach przystosowawczych zachodzących w organ i / mie i w psychice jednostki, jak też na wywoływaniu przez podmiot zmian w otoczeniu. Tak rozumiana aktywność ludzka jest nie tylko slupem, lecz również"procesem, i wyraża się w postaci konkretnych czynności i działań, podejmowanych przez człowieka od wczesnego dzieciństwu. Działania i czynności są zatem przejawem aktywności.

Aktywność dziecka posiada tę szczególną cechę, że będąc wyznacznikiem jego rozwoju psychicznego, podlega sama kształtowaniu i doskonaleniu wraz z wiekiem. Progresywny charakter aktywności człowieku polega właśnie na tym, że w ciągu życia poszerzają się dziedziny jego dzia • łania, usprawniają rozmaite wykonywano przez niego czynności, jak również na tym, że w związku z rosnącymi potrzebami człowieka w coraz bardziej złożonym środowisku zmienia on repertuar swoich czynności i działań, opracowuje nowe ich formy i rodzaje, zapewniające mu optymalną regulację stosunków ze światem zewnętrznym. Owa plastyczność w zakresie aktywności własnej, oznaczająca zdolność do wytwarzania no-