21617 Obrazw1

408

Rozdział a

Podobną rolę mogą pełnić bodźce bólowe i drażniące, a także zanieczyszczenia powietrza lub upał (Aronson, Wilson, Akert 1997). Znaczenie tych czynników wzrasta u osób sfrustrowanych i stykających się ze wzorami agresywnego zachowania.

Te zróżnicowane uwarunkowania agresji sprawiają, że poszczególni autorzy wyróżniają różne jej rodzaje. Np. Reykowski (1992) dzieli agresję na reaktywną (spowodowaną przez frustrację i bodźce drażniące lub bólowe), spontaniczną (wywołaną zbytnim zapotrzebowaniem na stymulację) i wytwarzaną przez wzory społeczne. Z kolei Skórny (1987) wyróżnia agresję fiustracyjną, naśladowczą, instrumentalną i patologiczną. Ranschburg (1980) jako źródła agresji wymienia frustrację, agresywne modele i normy kulturowe zaznaczając, że nagradzanie zachowań agresywnych powoduje ich nasilenie, natomiast zbyt surowe karanie prowadzi do zmiany ich obiektu. Zimbardo (1994) omawia agresję patologiczną i fiustracyjną, ale zgodnie z ujęciem Banduiy traktuje ją przede wszystkim jako rezultat społecznego uczenia się. Według Grochulskiej (1993) siła i częstość występowania agresji zależą od czynników wrodzonych, determinujących zwłaszcza agresję patologiczną oraz od czynników doświadczeniowych, wywołujących agresję fiustracyjną, instrumentalną i naśladowczą, które są zwykle wzajemnie powiązane. Aronson, Wilson i Akert (1997) uważają, że użyteczne jest zróżnicowanie między agresją wrogą, której jedynym celem jest skrzywdzenie kogoś a agresją instrumentalną, która poprzez działanie przeciw innym służy do osiągnięcia dodatkowego celu.

Jak więc widać, geneza zachowań agresywnych, a zwłaszcza agresywności rozumianej jako stała tendencja przejawiana przez jednostkę, jest złożona. Uwarunkowania agresji podawane przez poszczególnych autorów są dość zbliżone i pozwalają na wyróżnienie jej podstawowych rodzajów, a mianowicie agresji patologicznej, flustracyjnej i wyuczonej społecznie. Warto podkreślić, że podział ten jest umowny i wskazuje tylko na pierwotne uwarunkowania zachowań agresywnych, które w toku życia jednostki mogą być wzmacniane bądź osłabiane przez wpływy społeczne i powiązany z nimi obraz świata i samego siebie.

Agresja patologiczna powstaje na skutek zaburzeń funkcjonowania systemu nerwowego, wynikających z czynników anatomicznych, fizjologicznych i hormonalnych. Można do niej również zaliczyć wymienianą przez Reykowskiego (1992) agresję spontaniczną, związaną z dużym zapotrzebowaniem na stymulację. Warto zaznaczyć, że rozmiar agresji patologicznej może być modyfikowany przez społeczne uczenie się.

Agresja frustracyjna jest jedną z reakcji na frustrację (która również może wywoływać reakcje nieagresywne). Frustracja jest to stan będący następstwem udaremnienia osiągnięcia celu, np. zaspokojenia potrzeby lub realizacji zadania. Może być stanem krótkotrwałym lub utrzymującym się przez długi okres czasu. Sytuacje wywołujące frustrację należą do sytuacji trudnych (Frączek, Kofta 1975; Skomy 1987; Ranschburg 1980).

Rosenzweig, jeden z twórców koncepcji frustracji (Cofer, Appley 1972; Skomy 1987; Rembowski 1986), dzieli jej źródła na zewnętrzne i wewnętrzne. Źródła zewnętrzne mogą mieć charakter przeszkód fizycznych, np. zgubienie okularów, popsucie się samochodu, lub psychologicznych, np. niezaspokojenie określonej potrzeby, brak informacji potrzebnych do zrealizowania zadania oraz zakazy i ograniczenia społecz-

ne. Źródła wewnętrzne tkwią w samej jednostce i mogą być związane z jej właściwościami fizycznymi i psychicznymi, uniemożliwiającymi osiągnięcie nieadekwatnego celu (np. dziewczyna obdarzona marnymi umiejętnościami wokalnymi pragnie zostać piosenkarką) lub z przeżywaniem konfliktów motywacyjnych, gdyż nawet konflikt dążenie - dążenie, jeśli wiąże się z nieumiejętnością wyboru jednego celu może prowadzić do frustracji.

Oczywiście nie wszystkie przeszkody wywołują równie silną frustrację. Jej wielkość zależy od znaczenia danego celu dla jednostki oraz od powtarzalności danej sytuacji frustracyjnej. Badania Bandury i Waltersa (1968) wskazują że dla dorastającej młodzieży szczególne znaczenie ma blokada potrzeby uznania społecznego, afiliacji i samodzielności.

Powtarzalność sytuacji frustracyjnej sprawia, że jednostka popada w silną frustrację po niepowodzeniu, które traktowane oddzielnie może wydawać się zupełnie błahe.

Udaremnienie osiągnięcia celu wywołuje w jednostce szereg negatywnych emocji Zespół z Yale sądził, że tymi emocjami są gniew i złość, które pobudzają do zachowań agresywnych. Później stwierdzono, że frustracja wywołuje i inne negatywne emocje, jak lęk, rozczarowanie, przygnębienie, poczucie winy. To ostatnie może — według Rosenzweiga (Skomy 1987) — spowodować skierowanie agresji na własną osobę. Następstwem pozostałych emocji mogą być zachowania obronne, np. ucieczka, fantazjowanie, fiksacja (usztywnienie zachowania, powtarzanie tych samych, nieefektywnych działań), regresja (pojawienie się form zachowania typowych dla wcześniejszych faz rozwoju) lub represja (wyparcie niepowodzenia czy konfliktu ze świadomości). Najbardziej konstruktywne reakcje na frustrację to modyfikacja sposobu działania, szukanie celu zastępczego, a czasami także rezygnacja z osiągnięcia danego celu (Frączek, Kofta 1975; Skomy 1987).

Mechanizm występowania agresji jako następstwa frustracji nie jest do końca wyjaśniony. Sądzi się, że najczęściej występuje ona wtedy, gdy jednostka wini za swoje niepowodzenia otoczenie (słusznie lub niesłusznie). Jej zachowania agresywne są wtedy skierowane na prawdziwe lub przypisane źródła frustracji. Tendencję do agresji wzmaga też atakowanie jednostki, np. w postaci stałej krytyki, wyśmiewania się itp. Prawdopodobnie skłonność do agresywnego reagowania na frustrację wzrasta, gdy zmniejsza się dystans dzielący człowieka od osiągnięcia upragnionego celu. Wpływają na nią również właściwości indywidualne, np. cechy temperamentalne. Należy odróżniać sporadyczne zachowania agresywne od agresywności. W tym drugim przypadku agresja frustracyjna może być wzmacniana przez uczenie się społeczne. Jeśli poprzednie zachowania agresywne przyniosły jednostce nagrodę, a nawet tylko brak dezaprobaty, to na każdą następną frustrację również zareaguje agresją (por. Zimbardo. Ruch 1994; Grochulska 1993; Aronson, Wilson, Akert 1997).

W agresji frustracyjnej może dojść do tzw. przemieszczenia agresji czyli skierowania jej na inne obiekty niż źródło frustracji. Może to być spowodowane lękiem przed tym źródłem, np. dziecko surowo ukarane przez ojca „wyładuje się" na młodszym rodzeństwie, ojciec przeżywający niepowodzenia w pracy będzie krzyczeć na dziecko itp. Innym powodem przemieszczenia agresji jest niedostępność łub nawet nieznajomość źródła frustracji, związana np. z niezadowoleniem różnych grup społecznych