22039 na dz z pol033

68

w

..królowie" plemienni, podlegającą silnym wpływom rzymskim i demonstrującą swoją odrębność. Występujące na obecnych ziemiach polskich groby tego typu noszą w literaturze archeologicznej nazwę grobów „typu Lubie-szewo”. Ich koncentrację zanotowano na obszarach Pomorza Zachodniego i Nadwiślańskiego oraz na terenach dzisiejszego województwa kaliskiego i częściowo opolskiego. W późnym okresie wpływów rzymskich groby ..książęce" były lokalnie bardziej zróżnicowane. Wyraźniej natomiast zaznacza się kontrast między nimi a masą ubogich teraz pochówków na większych cmentarzyskach. Koresponduje to - zdaniem badaczy pradziejów -z nielicznymi, ale bardzo wartościowymi skarbami, zawierającymi złote monety i ozdoby.

Przedstawiłem tu w znacznym skrócie obowiązujące aktualnie na gruncie polskiej archeologii koncepcje na temat przemian społecznych, zachodzących w dorzeczu Odry' i Wisły do schyłku starożytności włącznie. Nie podejmując dyskusji z tymi ustaleniami wskazać chciałbym jedynie na ich schematyzm, na wpływ, jaki wywarł na nie materializm historyczny. To on właśnie, niezależnie od tego w jakim stopniu poszczególne grupy badaczy pradziejów się od niego dystansowały, legł u podstawy apriori przyjmowanego założenia, iż rozwój społeczny także i w pradziejach przebiegał w ten sposób, iż społeczeństwa zasiedlające w różnych okresach obecne ziemie polskie przechodzić musiały przez pewne etapy rozwojowe, które były standardowe i uniwersalne. To one właśnie uporządkowały pradzieje ziem polskich w ten sposób, iż etap „wyższy” następował po „niższym". Teoria materializmu historycznego zaciążyła na badaniach archeologicznych do tego stopnia, iż ustalenia na temat periodyzacji dziejów oparte są zasadniczo na powiązaniu zmiany gospodarczej albo ze zmianą organizacji produkcji i zmianami politycznymi, albo ze zmianami świadomościowymi.

Wpływy te są równie widoczne w próbach rekonstrukcji interesującej nas w tym miejscu szczególnie organizacji społecznej. Ustalenia archeologów pozostają w jaskrawej sprzeczności ze sposobami podchodzenia do zagadnień zmiany społecznej na gruncie nowoczesnej socjologii. W tym obszarze problemowym następuje tam wyraźne zbliżenie socjologii i historii. Systematyczne zintegrowanie modelu zmian strukturalnych proponowane w ostatnich latach przez socjologię oraz modelu procesu dziejowego, jaki oferuje historia może być z pożytkiem zaadaptowane na gruncie archeologii-Wymaga to podjęcia próby rekonstrukcji przemian społecznych w pradziejach, z jednej strony w oparciu o socjologiczną teorię „stawania się społeczeństwa”, z drugiej o oferowaną przez historię teorię „tworzenia historii". Pozwoli to nam spojrzeć na proces społeczny zachodzący w pradziejach jak na ciąg zmian, nieustannych przekształceń. Dzięki temu możliwe będzie podjęcie prób wyjścia w badaniach stosunków społecznych poza myślenie potoczne i rozpatrywanie organizacji społecznej grup pradziejowych przez pryzmat najbardziej aktualnych teorii socjologicznych.

Trudno byłoby w wykładzie poświęconym najdawniejszym dziejom ziem polskich formułować nowe koncepcje na temat organizacji społeczeństw pradziejowych. Warto jednak wskazać na błędne rozumienie na gruncie archeologii niektórych ważnych pojęć. Dotyczy to przede wszystkim charakterystyki społeczności lokalnych, dla której poszukuje się wyznaczników w archeologicznym materiale źródłowym.

Wśród badaczy pradziejów panuje na ogół zgodna opinia, iż odpowiednikiem wyróżnianej mikroregionalnej jednostki kulturowej były społeczności lokalne. W związku z tym główny nacisk w badaniach nad stosunkami społecznymi panującymi w pradziejach położyć należy na charakterystyce socjologicznej zbiorowości lokalnych. I tu zaczynają się problemy wynikające z wykorzystywania przez archeologów przypadkowo dobieranych koncepcji socjologicznych na temat interakcji społecznej. Badacze pradziejów, podobnie zresztą jak i socjolodzy, odróżniają tzw. mikrostruktury społeczne (małe struktury społeczne) i makrostruktury (wielkie struktury społeczne). Najczęściej stosują te kategorie w sensie bliskim myśleniu potocznemu, tak jak gdyby chodziło tu o rozmiar, wielkość pewnych obiektów' społecznych (np. rodzina, wspólnota terytorialna itp.).

Tymczasem w socjologii coraz częściej mówi się o małych i wielkich zbiorowościach (grupach), a pojęcie struktury używa się w jego specyficznym. atrybutywnym sensie. W ujęciu nowoczesnej socjologii mikrostruktura to sieć powiązań między elementarnymi składnikami życia społecznego, czyli takimi, które z punktu widzenia socjologii są traktowane jako ostateczne i dalej nierozkładalne. jako sieć powiązań między jednostkami -członkami grupy; struktura organizacji, jako sieć powiązań między pozycjami czy rolami społecznymi. Dla socjologa najmniejszym z rozpatrywanych obiektów, dalej już nierozkładalnym jest po prostu człowiek. Natomiast makrostruktura to jak gdyby struktura drugiego rzędu, sieć powiązań między złożonymi obiektami społecznymi, a więc takimi, które same są wyposażone w strukturę. Dla badacza pradziejów podejmującego próbę rekonstrukcji przemian społecznych jest właściwe wyróżnienie typów struktur społecznych. Pamiętać muszą przede wszystkim, iż w pradziejach - niezależnie od odmiennych procesów złożoności (mikro czy makro) - istotne zróżnicowanie struktur musiało mieć charakter jakościowy i zależny od ro-