22212 IMGb28 (2)

W końcu lat siedemdziesiątych carat zerwał definitywnie z liberalną polityką gospodarczą, przechodząc jednak nie do inicjatywy etatystycznej (domeną kontroli bezpośredniej i rosnącego zaangażowania kapitału państwowego pozostało ze względów strategicznych jedynie kolejnictwo), lecz do protekcjonizmu. Dla wzrostu przemysłowego Królestwa ta nowa polityka okazała się — jak wiadomo — niezmiernie korzystna. Promowała ona jednak ten typ industrializacji, który z rozlicznych powodów najmniej przypadał do gustu ideologom wewnętrznej samodzielności. Protekcjonizm jest z samej swej natury polityką różnicującą: nie jest możliwa taka taryfa celna, która by chroniła jednocześnie wszystkie gałęzie przemysłu i wszystkie grupy interesów. Otwierając pole przetargów o fawory ministerstwa finansów protekcjonizm carski forytowal te grupy kapitału, które mogły zorganizować najsilniejsze „lobby”. Największą siłę przebicia miał kapitał obcy o wysokim stopniu koncentracji, z hutnictwem i przemysłem włókienniczym na czele. Protekcjonizm przesądził więc ostatecznie o tym, że główny tor uprzemysłowienia Królestwa przyjął kierunek quasi-kolonialny, w niewielkim stopniu zależny od miejscowych źródeł akumulacji i płytko oddziaływający na zakonserwowane struktury społeczne. Kilka wyspowych aglomeracji przemysłowych — Warszawa, Łódź, Zagłębie Dąbrowskie — wraz z rzadką siecią kolejową niewiele zmieniało cywilizacyjny krajobraz Królestwa, ale w życie jego wprowadziło bakcyla febris aurea.

Nadspodziewanie gwałtowna infuzja kapitału obcego wywołała w społeczeństwie polskim obronną reakcję nacjonalistyczną. Przynajmniej część ziemiaństwa i mieszczaństwa, niezdolna do podjęcia rywalizacji na skalę wielkoprzemysłową, poczuła, że wymykają się z rąk korzyści, jakich można było oczekiwać od ochrony celnej połączonego rynku Królestwa i Cesarstwa. Dla inteligencji — jak już była o tym mowa — podobne zagrożenie stwarzał ciągnący w ślad za kapitałami zastęp cudzoziemskich fachowców i zarządców. Reakcja ta, nakładając się na zadawnione resentymenty, kierowała się przede wszystkim przeciwko Niemcom, nieporównanie słabiej przeciw Francuzom i innym kapitałom romańskim (włoskim, belgijskim), także przecież skwapliwie inwestującym w Królestwie, zwłaszcza w górnictwo,, hutnictwo i koleje. Gorączkę antygermanizmu podsycało niemieckie osadnictwo rolnicze, korzystające z ruchu parcelacyjnego: za tą 352 podwójną inwazją czaił się groźny cień Bismarcka i jego antypolskiej

czy antykatolickiej polityki, o której cala prasa Królestwa pisała tym obszerniej, im bardziej musiała milczeć o postępującej jednocześnie rusyfikacji i prześladowaniu unitów. Z antygcrmanizmem skojarzyła się w czasie nie mniej gwałtowna eksplozja agresywnego antysemityzmu, także czerpiącego z bogatego złoża odwiecznych uprzedzeń etnicznych i religijnych, podsycona rosyjską falą pogromową roku 1880-1881, która dotarła do Warszawy. Z rewolucją przemysłową eksplozja ta miała związek pośredni: protekcjonizm i grynderstwo zaostrzyły bowiem konkurencyjny wyścig o korzyści handlowe, zaś w wyścigu tym kapitaliści i kupcy żydowscy, tak wielcy jak mali, mieli zdecydowaną przewagę doświadczenia. W stosunkach wiejskich nasileniu się antagonizmu sprzyjał znaczny udział kapitałów żydowskich w parcelacji majątków oraz w organizacji pokątnego lichwiarskiego kredytu dla chłopów i dla szlachty.

Z tego splotu przyczyn psychologicznych, kulturowych i gospodarczych zrodził się wojujący nacjonalizm eks-postępowca Jana Jeleń- • skiego i redagowanej przezeń „Roli”. Orientacja ta, konstytuując w Królestwie nieobecny dotąd obóz prawicy radykalnej, pozostać już miała trwałym składnikiem polskiego życia ideowego. Pod powłoką ekscytujących haseł programu niemal całkowicie negatywistycznego nietrudno odnaleźć liczne ślady frustracji i ciężkiego urazu adaptacyjnego doświadczanego przćz stare warstwy społeczne — zwłaszcza ziemiaństwo i drobnomieszczaństwo — niezdolne i psychicznie, i finansowo dostosować się do tak nagle przyspieszonego rytmu zmian ekonomicznych. Rosnące zadłużenie, realne zagrożenie deklasacją, poczucie zepchnięcia na margines rozwojowego szlaku racjonalizowały się w obrazie obcego, drapieżnego kapitalisty.

Organiczników to zwekslowanie rywalizacji ekonomicznej na tory walki narodowej stawiało w położeniu wysoce kłopotliwym. Co najmniej od Supińskicgo aksjomatem liberalnej inteligencji było przekonanie, że w kraju posiadającym nadmiar rąk roboczych przy dramatycznym niedoborze wolnych środków pieniężnych każdy nowy kapitał, bez względu na pochodzenie, i każda lokata inwestycyjna w rolnictwie lub przemyśle staje się dźwignią rozwoju. Kapitały obce miały ponadto tę dostrzeganą niekiedy zaletę, że krajowi opóźnionemu oszczędzały drastycznych doświadczeń pierwotnego nagromadzenia. Nic dziwnego, że liberalny „Ekonomista” w stagnacyjnych latach sześćdziesiątych tłumaczył, że nie trzeba się obawiać obcego ani żydowskiego 353 23 Jakiej cywilizacji