24201 Ukrainiec

V. Polskie stereotypy narodowe

298

(w 1990 roku ankietę przeprowadzili Piotr Brzozowski i Małgorzata Mazurkiewicz-Brzozow-ska, w 2000 r. — Beata Żywicka). Respondenci odpowiadali na jedno pytanie: „Jakich słów użyłbyś, by scharakteryzować istotę prawdziwego X-a”. Raport z badań opublikowano jako tomJWP 2006.

DYF-93: Ankieta „Jak studenci lubelscy widzą swoich sąsiadów?” przeprowadzona metodą dyfe-rencjału semantycznego Osgooda w 1993 r. w Lublinie wśród 100 osób. Omówienie metody i wyniki badawcze zob. Bartmiński 1986, 1995, 1997.

LAS-90: Lubelska ankieta studencka, przeprowadzona w Instytucie Filologii Polskiej UMCS w ramach seminarium magisterskiego J. Bartmińskiego w r.1990, dotyczyła stereotypów narodowych i rodzinnych. Materiały na temat Rosjanina wedle ankiety LAS-90 zebrała w ramach tego seminarium Marta Czarnocka i przedstawiła w swojej pracy magisterskiej (Czarnocka 1990). Całość dokumentacji skontrolował i obliczenia skorygował J. Bartmiński. Ankieta zawierała 10 następujących poleceń: 1) Podaj znaczenia słowa Rosjanin, 2) Podaj słowa, których używasz zamiast słowa Rosjanin-, 3) Podaj cechy, które według Ciebie najlepiej charakteryzują typowego (jaki jest) Rosjanina; 4) Podaj cechy, które według Ciebie najlepiej charakteryzują wzorowego (jaki powinien być) Rosjanina; 5) Wymień przedmioty charakterystyczne dla Rosjanina; 6) Uzupełnij zdanie: Xjest Rosjaninem, ale...-, 7) Dopisz nasuwający Ci się rzeczownik do przymiotnika rosyjski..., rosyjska..., rosyjskie..., 8) Dopisz czasownik do wyrażeń jak Rosjanin, po rosyjsku i objaśnij znaczenia całych zwrotów; 9) Podaj znane Ci przysłowia o Rosjaninie; 10) Zapisz znane Ci anegdoty o Rosjaninie.

Semantyka i polityka. Nowy profil polskiego stereotypu Ukraińca

1. Jakie czynniki wpływają najsilniej na przemiany semantyki języka; kulturowe, gospodarcze czy polityczne? Odpowiedzi na to pytanie, do którego postawienia prowokuje tytuł łańcuckiej konferencji¹, można szukać analizując w szczególności nazwy zachowań, postaw i ważnych pojęć społecznych, a także różne kategorie nazw ludzi oraz badając kryteria stosowane do ich charakterystyki. Szczególnie interesujące wydają się etnonimy, a wśród nich nazwy naszych najbliższych sąsiadów: Niemca, Rosjanina, Ukraińca, Żyda — za którymi stoją bogate i wielowymiarowe stereotypy, zawsze zdradzające także nasze własne preferencje, upodobania i wartości.²

Dokonujące się przemiany stereotypu narodowego, wyprowadzanie z bazowych charakterystyk nowych profili spróbuję pokazać na przykładzie Ukraińca. Na początku jednak kilka słów o programie, którego częścią były badania nad stereotypem Ukraińca, i o teoretycznych podstawach tych badań.

Dwa kluczowe słowa naszej konferencji: „język” i „kultura”, odnoszą się do dwu fenomenów pozostających w relacji wzajemnej zależności: język jest częścią kultury, ale zarazem jej fundamentem, warunkiem istnienia i funkcjonowania. Mamy do czynienia z uwarunkowaniem dwustronnym. Czy relacja język — kultura jest symetryczna? Oba fenomeny łączy przecież człon trzeci, pośredni i zarazem najważniejszy: człowiek, który tworzy i język, i kulturę, który postrzega i językowo konceptualizuje rzeczywistość i zarazem tę rzeczywistość (w jej wymiarze społecznym) współtworzy i w niej działa. Dobrze tę trójczłonową relację oddają tytuły książek klasyków etnolingwistyki: Edwarda Sapira Język, kultura, osobowość, Benjamina Lee Whorfa Język, myśl, rzeczywistość czy Anny Wierzbickiej Język, umysł, kultura. To człowiek — powtórzmy — jest racją bytu i języka, i kultury. Pytanie o związek języka z kulturą i rzeczywistością prowadzi zawsze do podmiotu, który doświadcza, konceptualizuje i werbalizuje swoje doświadczenia, kreuje rzeczywistość

1

   Przemiany języka na tle przemian współczesnej kultury, Łańcut, 12-13 X 2004 [przyp. red.].

2

   Leszek Kołakowski, w „miniwykładzie” o stereotypach narodowych napisał: „Badanie stereotypów narodowych [...] może przyczynić się wielce do zrozumienia »narodowych charakterów*; nie dlatego, by stereotypy dostarczały nam zwierciadlanych wizerunków innych narodowości, czego nie czynią z całą pewnością, ale dlatego, że osądzając innych my sami mimo woli odsłaniamy nasze własne sposoby percepcji, a przez to również własne przywary i zalety” (Kołakowski 2000: 102).