24749 Poetycki model prozy w dwudziestoleciu międzywojennym (18)

Wszystkie te wypowiedzi o tyle mieszczą się w tym, co nazwałem „krytycznością”, o ile realizują w powieści funkcje krytyki artystycznej, literackiej, funkcje felietonu czy innych form publicystyki. Ich bezpośrednim odniesieniem jest najczęściej jakiś obcy tekst (utwór literacki, jego fragment, czyjeś zdanie, communis opinio etc.). Konwencja „powieści-worka” dopuszcza też ujawnianie w mowie narratora autorskich, „osobistych” animozji (np. wypowiedzi Witkacego o Chwistku, o Bergsonie i in.) — autorskiej ekspresji w sprawach całkowicie różnych od zdarzeń w powieści. Ten element powieści był szczególnie źle przyjmowany przez krytykę, ponieważ naruszał silną normę rozłączności fikcji i wypowiedzi autorskiej. Ujawnianie się osoby autora w komentarzach narracyjnych kłóciło się, wedle czytelników, z fikcyjnym statusem pozostałych elementów świata przedstawionego.

Efektem jaskrawego dualizmu między światem przedstawionym a narracją nasyconą żywiołem krytyczności było rozchwianie konwencjonalnej odrębności fantastyki i sfery realiów^{1 2} (jak pisano: „wyobraźni” i „osobistych” poglądów autora). W powszechnym przekonaniu „osobisty”, „autorski” charakter narracji („spowiedź”) był typowym wyznacznikiem kryzysu powieści jako formy epickiej. Krytycy międzywojenni obciążali winą za jego powstanie młodopolskie dążenia do subie-ktywizacji i autobiografizmu w prozie Młodej Polski. Pisał więc Irzykowski, że „chronicznym w powieści polskiej jest kryzys pamiętnikowy (spowiedziowy — bezpośrednie fruktyfikowanie własnych «przeżyć»). Tego kryzysu Witkiewicz nie podjął i nie przezwyciężył, choć mogło to być jego naczelnym zadaniem jako arcyformisty. Osiągając tryumf jako artysta w dawnym znaczeniu, ponosi klęskę jako teoretyk i eksperymentator” (WoT, 305). Normatywnym uzasadnieniem tej oceny było przekonanie o zdecydowanym przeciwieństwie „pamiętnika” i „powieści”, ujawniające się przede wszystkim w konstrukcji narratora {ibid., 204). W świetle analizowanych odczytań wpisane w powieści Witkacego i Micińskiego konwencje fikcyjności świata przedstawionego i niefikcyjnych dygresji narratora wzajemnie się wykluczały. Czytelnicy nie mogli zaakceptować współpracy tych dwóch różnych instrukcji komunikacyjnych konstytuujących poetykę jednego tekstu literackiego. „Powieść-worek” rozpadała się w tym stylu odbioru na powieściowe przedstawienie określonej historii (fabuły, losów postaci) oraz niepowieściową narrację w pierwszej osobie. „Powieści St. Ign. Witkiewicza — zauważył Promiński — [...] tak są przepojone stosunkiem autora do dzieła, że ten stosunek odrywa się od całości jako odrębny kształt poetycki i niemal na równi z wprowadzonymi postaciami może być przedmiotem analizy”³.

Wyostrzając i upraszczając dotychczasowe rozważania można powiedzieć, że podstawowym problemem poetyki „po-wieści-worka”, jak i jej recepcji w dwudziestoleciu było określenie stopnia literackości tzw. narracji autorskiej. Większość krytycznych zastrzeżeń czytelników przed- i powojennych można bowiem sprowadzić do negatywnych ocen kreacji narratora i jego stosunku do postaci, w czym —jak pisałem — dostrzegano „anachroniczność” sztuki pisarskiej omawianych autorów. Tymczasem konwencja narracji autorskiej w „powieści-worku” jest aktualizacją takiego sposobu organizacji wypowiedzi literackiej, który wiąże się in potentia co najmniej z czterema zespołami tradycji narracyjnej. Do pierwszego należą koncepcje prozy jako formy specjalnej „perswazji społecznej”, a więc m.in. konwencja powieści traktatu, powiastki filozoficznej czy powieści edukacyjnej. Narracyjnym wykładnikiem tej koncepcji było wyraźne rozdzielenie płaszczyzny narracji i płaszczyzny fabularnej, ujawnianie się narrato-

97

1

ich sztukach wciąż sobie na dywagacjach używa [...]. Ale formy swojej Witkiewicz przez te wtręty i u siebie nie wzbogaca, chyba w kierunku ujemnym, jako niechlujstwo” (ToT, 161-162).

2

Por. opinię Głowińskiego o Nietocie i Xiędzu Fauście', „neguje Miciński tę zasadę, która w XIX wieku stała się dla powieści obowiązującą normą, zasada ta polegała na niełączeniu relacji o świecie, który miał być odpowiednikiem świata empirycznego, z wizjami fantastycznymi. [...] Miciński zaś przypisuje wszystkiemu jednakową ontologię” (Powieść młodopolska, s. 238-239).

3

M. Promiński, Powieści — nie ma, „Lwowskie Wiadomości Muzyczne i Literackie” 1933, nr 76, s. 3. Przedr. w: M. Promiński, Świat w stylach literackich, wybór M. Sprusiński, oprać. M. Mirecka, Kraków 1977 (dalej = Świat), s. 23. Problematykę sygnalizowaną w tym rozdziale omawia obszernie K. Ja-kowska w książce Powrót autora. Renesans narracji auktorialnej w polskiej powieści międzywojennej, Warszawa 1983. Zob. ponadto: Autor i jego wcielenia. Szkice o roli autora w literaturze, pod red. E. Kuźmy i M. Lalaka, Szczecin 1991; L. Wiśniewska, Świat. Twórca. Tekst. Z problematyki nowej powieści, Bydgoszcz 1993.