28346 P1011326 (2)

się jedynie do waloryzowania światopoglądowego. Podmioty świadomości magicznej przekonane są, iź dla zrealizowania danego celu praktycznego niezbędne jest wykonanie nie tylko stosownych czynności technicznych, ale i „czysto” (z dzisiejszego punktu widzenia) magicznych; np. wypowiedzenie odpowiednich zaklęć, wykonanie określonych gestów rytualnych. Uwikłania technologiczne magii sprawiają, że funkcjonuje ona w trybie systematyzująco-waloryzującym wobec całokształtu praktyki społecznej. Wywołuje to niekiedy złudzenie jej nadrzędności w uporządkowaniu poszczególnych zespołów czynności. W istocie rzeczy decyduje o tym wymóg funkcjonalnej i technologicznej efektywności, zaś przekonania „czysto” magiczne tylko w potocznym oglądzie jawią się jako czynnik determinujący przebieg czynności, podczas gdy w rzeczywistości sankcjonują one jedynie ich tok i charakter.

W pewnym stopniu w analogiczny sposób funkcjonować może magia wobec sfery określanej przez nas jako komunikacyjna. Nadrzędny pozostaje tu wymóg komunikacji intersubiektywnej i integrowania-różnicowania społecznego. To ostatnie przebiegać może na różnym poziomie i według odmiennych zasad, np. według grup osób zjednoczonych wykonywaniem odrębnych, stopniowo kształtujących się zespołów działań w ramach praktyki, grup wiekowych, grup kultowych, stopni wtajemniczenia. Zresztą wszystkie te potencjalne grupy łączy skomplikowana sieć współzależności oraz krzyżują się one ze sobą. W tej złożonej sieci zależności społecznych właśnie rytuały pełnić mogą rolę czynnika różnicującego¹³. Magia pełni tu jednak równolegle funkcję dostarczania założeń semantyce czynności symboliczno-kulturowych. Innymi słowy i w wielkim uproszczeniu, dostarcza mitów tworzących podstawę działań obrzędowych. Interpretacja komunikatów kulturowych możliwa jest dzięki znajomości leżących u ich podstaw przekazów światopoglądowych. W przypadku rozważanego typu kultury magicznej są to przekazy światopoglądowe waloryzujące całokształt synkretycznej praktyki techniczno-komunika-cyjno-światopoglądowej. Ponieważ sensy komunikacyjne są tak nierozdzielnie splecione z sensami światopoglądowymi, przeto nie może dojść do obumarcia przekazów mitycznych; semantyka kultury magicznej nie ulega konwencjonalizacji. Mówić w tym wypadku można jedynie o „resemantyzacji”¹⁴. Zauważmy może w tym momencie, iż tego rodzaju synkretyzm i „pansemantyzacja” powoduje, że status „sztuki” pierwotnej jest niewyróżniony.

W tym ostatnim stwierdzeniu chodzi o to, że w kulturze magicznej nie występuje specyficzny rodzaj działań, który komunikowałby wartości estetyczne za pomocą środków artystycznych. Przypisywanie podmiotom magii przekonań artystycznych wypracowanych na gruncie współczesnej dyscypliny humanistycznej — historii sztuki jest zabiegiem obiektywizującym własne, nowożytnoeuropejskie kategorie i negującym próby podmiotowego rekonstruowania kultury. Spostrzeżenie to odnosi się do wyróżniania nie tylko plastycznych form „sztuki” pierwotnej, ale również innych jej „dziedzin” przez profesjonalnych badaczy tych zjawisk (np. dramatu, poezji, tańca, muzyki).

kwencji działań podejmowanych na ich podstawie) o charakterze nieuchwytnym praktycznie (empirycznie).

(2)    Naukowa — czarownicy przez swą działalność, choćby leczniczą właśnie, odkrywali i przekazywali częstokroć wiedzę o powiązaniach między zjawiskami otaczającego świata; stawali się zatem jej dysponentami i zarazem osobami najbardziej kompetentnymi w systematyzacji doświadczenia potocznego swych społeczności.

(3)    Edukacyjna — będąc poniekąd powiernikami doświadczenia grupy czarownicy czuwali także nad jego wdrażaniem, respektowaniem i kontynuowaniem; posługiwali się przy tym wieloma środkami perswazji usankcjonowanej w sposób subiektywno-społecz-ny, np. obrzędami, zabiegami magii pozytywnej i złośliwej itp.

(4)    Polityczna — uzyskanie wpływów „ideologicznych” łączyło się niekiedy z funkcją wodzowską; mogło być i tak, że czynnikiem decydującym o autorytecie wodza była jego kompetencja i moc magiczna (np. wódz wsi Omarakana z Trobriandów); bywało też i tak, że czarownik wspierał swą działalnością władzę przywódców społeczności. Krótko mówiąc, władza religijna i polityczna ściśle się ze sobą łączą.

(5)    Prawna — będąca w pewnym stopniu uzupełnieniem funkcji poprzedniej; czarownicy występować bowiem mogą nieraz jako sędziowie lub mediatorzy wewnątrz grupy i między grupami; ich wyroki sankcjonowane są zazwyczaj w sposób nieuchwytny praktycznie (np. uznaje się, że przekazują jedynie wolę duchów).

(6)    Etyczna — wiąże się z funkcjami edukacyjną i prawno-po li tyczną. Współżycie w grupie wymaga znajomości i respektowania stosownych norm; tworzy je precyzyjny system zakazów i nakazów. Nad całością tych spraw, ich kodyfikacją, wdrażaniem i przestrzeganiem czuwać może czarownik, który ma rozstrzygający głos w kwestiach interesów grupy.

(7)    Religijna — najważniejsza dla nas, gdyż w tym kierunku ewoluuje następnie pozycja czarownika. Jest on przywódcą grup spełniających obrzędy, strażnikiem kultu, powiernikiem wiedzy mitycznej. Wzrost pozycji czarownika idzie w parze z rutynizacją jego funkcji. Zespół przekonań magii profesjonalnej podlega powolnej systematyzacji, co prowadzi jednocześnie do większego uporządkowania zakresu działań czarownika oraz stabilizacji jego pozycji. Przejawiać się to może np. w postaci tworzenia specjalnych szkół wtajemniczenia w sztukę magii oraz kodyfikacji przekonań magicznych. Wiedzie to stopniowo do ukonstytuowania się funkcji kapłańskiej. Proces ten, determinowany w ostatecznej instancji funkcjonalnie przekształceniami całokształtu praktyki społecznej, w określonym kontekście społeczno-historycznym, rodzi w efekcie nowy rodzaj waloryzacji światopoglądowej. Mamy oto do czynienia, przynajmniej według przyjętego przez nas kryterium typołogizacji, z nowym typem społecznej praktyki i kultury.

Dające się wydzielić — z perspektywy nowożytnoeuropejskiej — rodzaje funkcji pełnione przez czarownika sprawiać mogą wrażenie odrębności odpowiadających im dziedzin Podkreślmy jednak raz jeszcze, że jest to jeden urząd, jeden typ praktyki, a zakresy poszczególnych funkcji są ze sobą integralnie splecione i ich wyróżnienie — niekiedy wyjątkowo trudne — dokonuje się jedynie na poziomie analitycznym. Synkretyzm funkcji skorelowany jest z jednolitością regulującego je światopoglądu. Wyraża się ona me tylko w rzeczonym synkretyzmie przekonań odnoszących się do powyższych wydzielonych przez nas funkcji. Synkretyzm ten wiąże się również z faktem, że przesłanki typu magicznoświatopoglądowego są immanentnie zawarte w dyrektywach działań technologicznych i komunikacyjnych. Interwencja światopoglądu nie ograni cza

¹¹ W sprawie tej por. koncepcje M. Gluckmana, którą omawiamy nieco szerzej w rozdz. III naszej książki. ^u W tym względzie nie możemy się do końca zgodzie choćby ze stanowiskiem wyrażonym przez Gilberta Lewisa (The look of magie, „Man” 21: 1986 (3), s. 426-427), mówiącym o możliwości zaniku sensu metaforycznego w kulturze pierwotnej. Opisana przez niego sytuacja zaobserwowana w plemieniu Gnau na Nowej Gwinei wymagałaby w związku z tym — przynajmniej w kontekście prezentowanych przez nas poglądów — odmiennego wyjaśnienia