28485 IMG$45 (2)

1971, s. 115). Mogą one powodować nieprzystosowanie społeczne, jeśli prowadzą nieuchronnie do stwarzania w domu nerwowej i napiętej atmosfery oraz sprawiają osobistą przykrość dziecku. W tym znaczeniu — jak sądzę — należałoby interpretować wyniki badań H. Janowskiej (1982, s. 237). W ich wyniku stwierdzono, iż „znakomita większość dzieci społecznie nieprzystosowanych pochodzi z rodzin ekonomicznie upośledzonych, w których silnie zaznaczone są — i to w postaci skumulowanej — zjawiska patologii społecznej”.

Sytuacja życiowa dziecka w rodzinie. Przyczyną trudności wychowawczych dzieci i młodzieży bardziej niebezpieczną niż niekorzystne warunki materialne rodziny jest sytuacja życiowa, jaka w niej panńje. Wynika ona często z jej składu osobowego, a zwłaszcza struktury rodziny i występujących w niej "wydarzeń losowych.

Na temat struktury rodziny, ze szczególnym uwzględnieniem kolejności przyjścia dziecka na świat — jajko ewentualnej przyczyny nieprzystosowania społecznego — wiele cennych uwag poczynił swego czasu A. Adler. Na przykład — zgodnie z jego przypuszczeniem — Sytuacja jedynaka w rodzinie jest mniej korzystna od sytuacji dziecka, które ma rodzeństwo. Jedynak z reguły spotyka się z nadmiarem opieki ze strony rodziców, która z czasem wyzwala u niego lęk przed utratą owej bezustannej troski. Okazywana mu dbałość sprawia, iż cechuje go nierzadko wygórowana ambicja, przesadny egocentryzm i egotyzm.

Trudności wychowawcze może sprawiać dziecko najstarsze. Składa się na to kilka powodów. Po pierwsze, było ono kiedyś jedynakiem i mogło nabyć przez ten czas ujemne cechy jedynac-twa. Po drugie, może przejawiać trudności w dostosowaniu się do nowo narodzonego brata lub siostry, a to wskutek odtrącenia przez rodziców, ponieważ przestaje być wyłącznym przedmiotem ich troski i czułości.

Bównież drugie z kolei dziecko — jak sugeruje A. Adler — może nastręczać kłopoty rodzicom, zwłaszcza gdy starszy jego brat (a tym bardziej siostra) stara się narzucić jemu swoją wolą. TJ trzeciego z kolei dziecka w rodzinie zauważono skłonność do lenistwa i kaprysów. W rodzinach wielodzietnych natomiast zauważono, że najmniej korzystną sytuację dla prawidło-

wego rozwoju społecznego ma dziecko najmłodsze, ponieważ otoczone bywa zwykle nadmierną opieką i traktowane z dużą pobłażliwością.

Niekorzystną sytuacją życiową w rodzinie ma też jeden chłopiec wśród kilku sióstr lub jedna dziewczynka wśród kilku braci. Dziecko takie zmuszane jest niejako do całkowitego przeciwstawiania się rodzeństwu lub zupełnej uległości wobec niego. W tym ostatniem przypadku — pisze A. Berge — „chłopiec przybiera właściwości dziewczęce, doznając jednak wobec przeciwnej płci ogromnego poczucia niższości, gdyż nie jest nawet prawdziwą dziewczynką” (Berge A., 1960, s. 44 i n.).

Trudności wychowawcze spotykane są nierzadko u dzieci po-zamałżeńskich i dzieci, które rodzą się w małżeństwie wbrew woli rodziców. Pierwsze z nich pozbawione są na ogół pełni życia rodzinnego i zarazem prawdziwego „ciepła rodzinnego”. Niejednokrotnie groza im nadmierna troskliwość ze strony samotnie wychowującej matki lub ojca. Stąd też dzieci wychowywane w ten sposób są z reguły imało samodzielne i mało odporne na sytuacje stresowe. Drugie natomiast, tzw. dzieci „niechciane” mogą być bądź pozbawione prawdziwie rodzicielskiej miłości, bądź też obdarzane jej nadmiarem. Jest to zwykle wyrazem upozorowanej reakcji rodziców, mającej na celu ukrycie przed sobą i dzieckiem autentycznych uczuć lub też próbą odreagowania żywionego przez nich poczucia winy. Podobne skutki mogą pociągać za sobą - również niespełnione pragnienia rodziców dotyczące płci swego dziecka.

Sytuację życiową dziecka w rodzinie pogarsza z reguły choroba lub śmierć jednego z jej członków. Wydarzenie to może wpłynąć na wyobraźnię dziecka w takim stopniu, że nie jest ono w stanie należycie. 'koncentrować się podczas lekcji lub zajęć pozalekcyjnych. Niekorzystny wpływ na zachowanie dziecka ma nie tylko ciężka choroba matki lub ojca, lecz także długotrwała choroba brata lub siostry. W tym ostatnim przypadku dziecko może uważać, że jest mniej łubiane i gorzej traktowane przez rodziców, niż jego chory brat lub siostra. Wskutek tego czuje się zagrożone, wyzwala się w nim poczucie mniejszej wartości, której wyrównania szuka często w postępowaniu sprzecznym z oczekiwaniami rodziców.

43