30322 P1170900

368

JAN CBOCHOROWSK1

występowanie wyrobów bursztynowych (głównie paciorków). Analizy spektralne wykonane dla paciorków z cmentarzysk Chotin I-A i B wykazały, że jest to bursztyn pochodzenia bałtyckiego (Beck, DuSek 1969, s. 247-257). Z drugiej strony nie można wykluczyć, iż pewna część paciorków szklanych i muszelek Kauri, występujących licznie na terenie Pomorza Wschodniego (Luka 1963 a, s. 284-287), przedostała się tam w wyniku kontaktów wymiennych z osadnictwem tzw. tracko-scytyj-skim. Środowisko to wyróżnia się bowiem spośród współczesnych mu zespołów kulturowo-osadniczych Kotliny Karpackiej wyjątkowo masowym występowaniem paciorków szklanych, a także obecnością muszelek Kauri w wyposażeniu grobów (Duśek 1966, s. 33, 34 i tablice). Jakkolwiek L. J. Łuka (1963 a, s. 277) jest zdania, że ozdoby te na teren Pomorza Wschodniego dostały się przede wszystkim drogą morską, to jednak nie można wykluczać możliwości ich przenikania wprost z południa za pośrednictwem ludności tracko-scytyjskiej. Cytowany wyżej autor zwraca zresztą uwagę na fakt, że część paciorków mogła być sprowadzana bezpośrednio z południa, od strony Wielkopolski (Łuka 1963 a, s. 277). W okresie tym pojawiają się na ziemiach polskich (w dorzeczu Warty) również materiały związane niewątpliwie ze środowiskiem tracko-scytyjskim z Niziny Węgierskiej. Należą do nich np.: wędzidło tzw. typu Vekerzug z grobu kultury wschodniopomorskiej z Wymykowa, woj. Kalisz (Jasnosz, Jażdżewski, Pieczyński, Poklewski, Szafrański, Ząbkiewicz-Koszańska 1959, pl. 24), a także najprawdopodobniej krępe grociki strzał do łuku typu scytyjskiego, odkryte m. in. w Łagiewnikach, woj. Sieradz (Abramowicz, Durczewski, Rosen-Przeworska, Wi-klak, Ząbkiewicz-Koszańska, 1963, pl. 50). Znaleziska te mogą wyznaczać szlak handlowy, który z terenów Małej Niziny Węgierskiej poprzez Orawę i dolinę Dunajca prowadził w kierunku Wielkopolski i dalej ku wybrzeżom Bałtyku. Za „handlowym” pochodzeniem części tych znalezisk, zwłaszcza z V w. p.n.e., wypowiedział się również Z. Bukowski (1974, s. 61, 63). Funkcjonowanie tego szlaku w okresie halsztackim D potwierdzone jest też przez rozmieszczenie wyrobów metalowych, charakterystycznych dla grupy wschodniowielkopolskiej, występujących w dolinie Dunajca, a także na Orawie. Z doliny Dunajca znane są także miejscowe naśladownictwa wyrobów wschodniowielkopolskich (nagolenniki typu sądeckiego), co może pośrednio świadczyć o sile wzajemnych kontaktów tych dwóch terenów. Kontakty handlowe z tzw. tracko-scytyjskim ugrupowaniem kulturowym nie posiadały wartości kulturotwórczych w postaci czynników inspirujących rozwój nowych form w zakresie kultury materialnej. Nie jest jednak wykluczone, że »' związku z tymi kontaktami pozostaje znaczny rozwój osadnictwa życkiego" w niektórych rejonach Małopolski (zwłaszcza w dolinie Dunajca), jaki obserwujemy w okresie halsztackim D i we wczesnym okresie lateńskim (Bukowski 1969, s. 336, 337). Przejawia się on m.in. w wy*

stępowaniu grodów, które w wielu wypadkach mogły spełniać istotne funkcje na szlaku handlowym, strzegąc przepraw przez rzeki itp., jak to np. sugeruje się w odniesieniu do zespołu grodów w Tyńcu, woj. Kraków (Niesiołowska-Wędzka 1974, s. 86 i 168). Z podobną sytuacją mamy do czynienia również na terenie Orawy, z tym te bujny rozwój osadnictwa grupy orawskiej został zapewne zapoczątkowany koncentracja ludności „łużyckiej”, przesuwającej się w obliczu niebezpieczeństwa penetracji scytyjskiej ze środkowej Słowacji ku północy (Bukowski 1969, s. 310-312).

Nieco uwagi należy jeszcze poświęcić kontaktom południowo-wschodniej Polski ze strefą lasostepu ukraińskiego objętą silnymi oddziaływaniami scytyjskimi. Kontakty te poświadczone są zwłaszcza występowaniem na terenach południowo-wschodniej Polski kolczyków gwoż-dziowatych, których znaleziska koncentrują się w obrębie grupy tarnobrzeskiej (Moskwa 1963, ryc. 2 oraz Bukowski 1974, s. 57, ryc. 8, gdzie najnowszy stan badań). Nie są to jednak jedyne elementy świadczące ■o związkach tej grupy z terenami położonymi na południowy wschód od jej zasięgu. Można tu jeszcze wskazać na występowanie w wyposażeniu pochówków grupy tarnobrzeskiej grocików typu scytyjskiego (np. Ulanów-Zwolaki, woj. Tarnobrzeg — Sulimirski 1948, s. 77. tabl. III 2),

I a także ceramiki nawiązującej do form znanych z zespołów kulturowych itrefy lasostepu (głównie zachodniopodolskiej grupy kultury scytyjskiej), ukształtowanych w wyniku silnych oddziaływań scytyjskich (Sie-| niawa-Pigany, woj. Przemyśl — Różańska 1961, s. 375, 379 i 380). Nie jest też wykluczone, że paciorki szklane występujące w grobach grupy tarnobrzeskiej przeniknęły z południowego wschodu (z kolonii nadczarnomorskich) za pośrednictwem peryferycznych grup ..scytyjskich'', z których znane są one w znacznych ilościach (Petrenko 1967, s. 33). Warto też dodać, że w peryferycznych grupach „scytyjskich” strefy lasostepu licznie występują muszelki Kauri, które także tą drogą mogły się przedostać z terenów śródziemnomorskich ku Północy. Również tzw. skręty typu Rzęsówka, pozostające zdaniem K. Moskwy (1971, s. 80) w jakimś związku z kolczykami gwożdziowatymi, są być może elementem wpływów południowo-wschodnich (grupa zachodniopodolska). Jakkolwiek oddziaływania „scytyjskie” nie doprowadziły, jak się wydaje, do bardziej istotnych przemian w obrębie grupy tarnobrzeskiej, to jednak sprawiły, że jej późna (datowana na okres halsztacki D i wczesny okres lateński) faza zatraciła po części swój „łużycki” charakter. Jako jedyna ze wszystkich grup „łużyckich" grupa tarnobrzeska weszła bowiem \v tym czasie — dzięki dość intensywnym kontaktom z ugrupowaniami kulturowymi bezpośrednio związanymi z kręgiem scytyjskim — W sferę oddziaływań świata scytyjskiego. Kolczyki gwożdziowate — najbardziej charakterystyczny element oddziaływań południowo--wschodnich — nie występują jednak wyłącznie w grupie tarnobrze-