35313 Obrazt8

290 Rozdział VR

Dzięki odpowiedniej kombinacji właściwości układu nerwowego Pawłów otrzymał typy układu nerwowego. Biorąc za punkt wyjścia siłę procesów nerwowych wyróżnił typ silny i typ słaby. Następnie typ silny — z uwagi na równowagę między siłą procesu pobudzania i hamowania — podzielił na typ zrównoważony i niezrównoważony. Z kolei typ zrównoważony uległ dalszemu podziałowi — na podstawie ruchliwości procesów nerwowych — na typ ruchliwy i powolny. Otrzymane w ten sposób C2teiy typy układu nerwowego Pawłów uznał za zbliżone do starożytnej klasyfikacji temperamentów Hipokratesa—Galena i nadał im nazwy zaczerpnięte z tej klasyfikacji (Strelau 1992).

Sangwinik — typ silny, zrównoważony, ruchliwy. Jego układ nerwowy odznacza się dużą siłą procesów pobudzania i hamowania, ich równowagą i ruchliwością. Jest to człowiek łatwo przystosowujący się do zmian otoczenia i odporny na trudne warunki życia.

Flegmatyk — typ silny, zrównoważony, powolny. Jego układ nerwowy cechuje duża siła i równowaga procesów nerwowych oraz mała ruchliwość. Jest to człowiek reagujący spokojnie i powoli, niechętny wobec zmian otoczenia, ale odporny na trudne warunki życia.

Choleryk—typ silny, niezrównoważony. Jego układ nerwowy charakteryzuje się dużą siłą procesów nerwowych, choć z przewagą pobudzania nad hamowaniem. Jest to człowiek pełen energii, ale gwałtowny, wybuchowy i nieopanowany.

Melancholik—typ słaby. Jego system nerwowy odznacza się słabością procesów nerwowych. Jest to człowiek bierny, zahamowany, mało odporny.

Zaznaczmy, że Pawłów ustalił typy układu nerwowego na podstawie badań przeprowadzonych na psach i przeniósł je na człowieka, określając jako typy temperamentu. Według Pawłowa typ układu nerwowego jest wrodzony i mało podatny na oddziaływania środowiskowe. Zaznacza się zwłaszcza w sytuacjach trudnych, w których dobrze funkcjonują typy silne, natomiast zachowanie typów słabych ulega dezorganizacji. Za najlepszy typ układu nerwowego (temperamentu) Pawłów uważał typ sangwi-niczny (Strelau 1985).

Koncepcje neopawłowowskie

Teoria Pawłowa została zmodyfikowana przez jego kontynuatorów, określanych jako neopawłowiści (zob. Strelau 1985; 1992; 1998). Tiepłow i Niebylicyn stwierdzili, te siła procesu pobudzania, rozumiana przez Pawłowa jako wytrzymałość i wydolność układu nerwowego, jest odwrotnie proporcjonalna do wrażliwości tego układu, mierzonej progiem wrażliwości zmysłowej. Zatem jednostka o silnym układzie nerwowym cechuje się małą wrażliwością, a jednostka o słabym układzie nerwowym odznacza się dużą wrażliwością. Oprócz ruchliwości, ujmowanej przez Pawłowa jako przechodzenie od procesu pobudzania do hamowania i przeciwnie, wyróżnili też inną właściwość procesów nerwowych, a mianowicie labilność, czyli szybkość powstawania i zanikania tych procesów.

Mierlin i jego współpracownicy (zob. Strelau 1985; 1992) skoncentrowali się na poszukiwaniu związków między właściwościami układu nerwowego a zachowaniem. Stwierdzili np., że uczniowie charakteryzujący się zbliżonymi zdolnościami i motywacją do nauki reagują na oceny niedostateczne w zależności od siły układu nerwowego. Mianowicie uczniowie z silnym, wydolnym układem nerwowym mobilizują się wtedy do dalszej nauki, natomiast uczniowie ze słabym układem rezygnują z dalszych wysiłków, gdyż występuje u nich hamowanie ochronne. Zwrócili też uwagę, że właściwości układu nerwowego wpływają na styl działania (będziemy o tym mówić w następnej części tego rozdziału). Stwierdzili mianowicie, że jednostki o słabym układzie nerwowym wykonują w toku pracy więcej czynności orientacyjnych i kontrolnych niż jednostki o silnym układzie, u których przeważają zasadnicze czynności wykonawcze. Mierlin (zob. Strelau 1990) podkreślał również, że w warunkach normalnych efektywność działania nie zależy od systemu nerwowego, natomiast w sytuacjach trudnych spada u osób o słabym układzie nerwowym.

: Neopawłowiści zaznaczali, że podział na typy jest sprawą drugorzędną i zaczęli odchodzić od typologii temperamentu na rzecz analizy jego poszczególnych cech.

Teorie aktywacji

Pod względem poziomu pobudzenia, inaczej aktywacji, zachodzą między poszczególnymi ludźmi względnie stałe różnice indywidualne. U jednych osób bodźce wywołują niższy poziom pobudzenia, a u innych — wyższy. Te różnice w poziomie aktywacji zaczęto wyjaśniać funkcjonowaniem różnych mechanizmów fizjologicznych i wiązać zwłaściwościami temperamentalnymi.

Gray (zob. Strelau 1985) stwierdził, że jednostki z niskim poziomem aktywacji odpowiadają silnemu typowi układu nerwowego według Pawłowa, a jednostki z wysokim poziomem aktywacji — typowi słabemu.

Petrie (Strelau 1992) wysunęła hipotezę, że dobór bodźców jest zależny od mechanizmów ośrodkowego układu nerwowego, tzw. mechanizmu wzmacniania — tłumienia stymulacji. Mianowicie u jednostek cechujących się dużą wrażliwością zmysłową występuje wzmocnienie intensywności bodźców, przez co reagują na nie silnym pobudzeniem, natomiast u jednostek cechujących się małą wrażliwością zmysłową występuje tłumienie intensywności bodźców, co powoduje mniejsze pobudzenie.

Hebb (zob. Strelau 1985) stworzył koncepcję optymalnego poziomu aktywacji, zgodnie z którą jednostka stara się utrzymać optymalny dla siebie poziom pobudzenia. Jeśli środowisko dostarcza jej zbyt małej lub zbyt dużej stymulacji, wtedy podejmuje działania zapewniające jej zwiększenie lub zmniejszenie intensywności bodźców.

W nawiązaniu do tej koncepcji Zuckerman (zob. Strelau 1992) sformułował tezę, że istnieją różnice indywidualne w zapotrzebowaniu na stymulację. Jednostki cechujące się dużym zapotrzebowaniem na stymulację wykazują tendencję do jej poszukiwania (zwykle stymulacja wynikająca z codziennych sytuacji jest dla nich niewystarczająca), określoną przez autora jako poszukiwanie doznań. Osoby takie starają się dostarczyć