35975 skanuj0008

Do pierwszej grupy warunków przyrodniczo-geograficznych należą: woda, gleba, ukształtowanie terenu, klimat, krajobraz. Człowiek poprzez prowadzoną działalność zmieniał wszystkie te czynniki, zagospodarowywał nowe tereny, kształtował dla swoich potrzeb powierzchnię, regulował stosunki wodne, podnosił efektywność rolnictwa.

W drugiej grupie warunków społeczno-gospodarczych rola czynnika ludzkiego jest większa. Z biegiem lat obserwuje się doniosłe przemiany w stosunkach społecznych i politycznych.

Z końcem pierwszego tysiąclecia formowały się struktury państwowe naszego kraju, zasiedlano nowe tereny w miejsce puszcz i nieużytków. W okresie średniowiecza liczne wojny i epidemie powodowały palenie, rozgrabianie i wyludnianie wsi. Rozwijające się następnie osadnictwo o nazwie osadnictwa na prawie polskim przyniosło znaczny przyrost wsi w Wielkopolsce, na Śląsku, Mazowszu i Podkarpaciu.

Równolegle (XIII—XV w.) prowadzone były akcje kolonizacyjne, które polegały na sprowadzaniu osadników z zagranicy, głównie z Niemiec, później z Holandii i Czech. Powstawały wówczas wsie na prawie niemieckim, a po XVI w. pojawiły się wsie „olęderskie" zakładane przez Holendrów.

We wsiach zakładanych na prawie niemieckim wprowadzano nowe podziały gruntów, zagospodarowywano nieużytki, zmieniano istniejącą zabudowę. Kolonizacje przynosiły nowe formy osadnictwa i architektury.

W okresie rozbiorów Polski w poszczególnych częściach kraju różnicowało się osadnictwo wiejskie, niejednakowo przebiegały reformy agrarne, uwłaszczenia chłopów, komasacje gruntów chłopskich oraz separacje gruntów wielkich właścicieli. Państwa zaborcze prowadziły kolonizacje, powstawały wówczas w zaborze pruskim kolonie fryderycjańskie, a w austriackim - józefińskie. Osiedla te budowano często na ściśle zgeometryzowanym planie. Panująca tendencja oddzielenia (separacji) folwarku od wsi dała w rezultacie osiedla folwarczne złożone z dużego gospodarstwa z siedzibą właścicieli i skupionych wokół budynków robotników rolnych.

I >wie wojny światowe przyczyniły się do zniszczeń osiedli wiejskich, również pnicelacje wielkich majątków wpłynęły negatywnie na stan osadnictwa. W okresie międzywojennym powstawały w wyniku parcelacji nowe gospodarstwa, dla któ-rych wznoszono nowe zabudowania, np. w województwie poznańskim tzw. po-niatówki, w innych gospodarstwa dla osadników - byłych żołnierzy [10].

Po drugiej wojnie światowej duże zmiany obserwuje się na Ziemiach Zachodnich i Północnych, gdzie w wyniku przesiedleń nadawano gospodarstwa napływającej ludności lub tworzono państwowe i spółdzielcze gospodarstwa rolne. Istniejące dotychczas warunki własnościowe uległy radykalnym zmianom - duże zagrody zasiedlano dwoma lub trzema rodzinami, grunty dzielono na około ó hektarowe gospodarstwa, wiele budynków gospodarskich pozostawało niewykorzystane i ulegało zniszczeniu.

Na przestrzeni lat na rozwój rolnictwa, a tym samym na kształtowanie się osadnictwa wiejskiego, miały duży wpływ takie czynniki, jak: technika uprawy i chowu, wiedza rolnicza, stosunek człowieka do przyrody, nowe technologie budowlane, mechanizacja, komunikacja itp. Obserwuje się ogólną tendencję mniejszego zapotrzebowania siły roboczej w rolnictwie, a co za tym idzie mniejszej liczby ludności wiejskiej utrzymującej się z pracy na roli. Wieś staje się z roku na rok coraz bardziej wielofunkcyjna, różnicują się zawody jej mieszkańców, a zabudowa traci swojąjednolitość. Wiele zagród typowo rolniczych adaptuje się na cele mieszkalne lub handlowe, a obiekty dużych ferm na hurtownie lub inne zakłady.

2.3. Formy osiedli wiejskich

Spotykane obecnie formy osiedli wiejskich w przeważającej liczbie wywodzą się z historycznie ukształtowanych wsi jeszcze w XIII—XVII wiekach.

Część wsi zabudowana była w sposób dowolny, bez ustalonego z góry planu, inne natomiast miały wyraźnie wyznaczone siedliska. Usytuowanie budynków wiązało się przeważnie ze sposobem podziału pól. Inaczej zatem wyglądały wsio zakładane na prawie polskim, pochodzące z lat przed XIII w. oparte na starych wzorach osad słowiańskich, a inaczej wsie zakładane w ramach kolonizacji nut 11 lieckiej lub holenderskiej już w późniejszych wiekach - od XIII do ok. XVIII w W lym czasie notuje się też powstawanie grupy wsi samorodnych, bezplanowydi, które rozwijały się równolegle do wsi planowych.

Kształty osiedli historycznych zmieniały się z biegiem lat ze względu nu po działy rodzinne gruntów i działek budowlanych, podobnie poprzez wykup, •.nalanie gruntów itp. Fragmenty starych układów zachowały się jednak i dzlninj leszcze można je łatwo odczytać z planów wsi.

Do wsi samorodnych, najstarszych (ok. X w.) należy wieś okrągła I odpowiadająca jej wieś zakładana - okolnica. Obydwie wsie miały zabudowę /giupowaną wokół okrągłego placu, przeważnie z sadzawką pośrodku.

Następne w czasie (od XIII w.) wsie samorodne to owalnica, przydroźnlcn, wielodrożnica i widlica. W XVI w. wykształcił się typ wsi o zabudowie po obu stronach stosunkowo krótkiej drogi, tzw. ulicy, stąd nazwa wsi ulicówka. Rów nolegle do nich zakładano wsie o liniowym układzie różniące się między sobą podziałem gruntów i usytuowaniem zagród. Były to wsie łańcuchówki, sznurowo (i/ędówki) i szeregówki. Powstawały też wówczas małe osady złożone / kilku . ipi ód, tzw. przysiółki związane zwykle z większą wsią jako centralnym ośrodkiem

W XIX w. pojawiają się wsie tzw. regularne na planie pięcioboków lub kwe diutów z zabudową sytuowaną przy odpowiednio prowadzonych drogach o znbu dowie dość zwartej. Równocześnie obserwuje się wsie o zabudowie rozproszę i ioj, w których gospodarstwu rozrzucone są łącząc się jedynie drogami Jest In charakter zabudowy tzw. Miinnln!c/n|.