37332 img955 (4)

[a] : [e] : [i]

niem) danej cechy. Przykładem tego rodzaju opozycji jest zróżnicowany stopień zwężenia jamy ustnej przy artykulacji samogłosek, por.:

[ax] : [ex] : [ix] — ach : ech : ich

Cytowane wyżej wyrażenia różnią się znaczeniem ze względu na opozycję samogłosek pod względem stopnia zwężenia jamy ustnej. Cecha ta uzależniona jest od ruchów języka w płaszczyźnie pionowej. Język wykonuje określone ruchy przy wymawianiu każdej samogłoski. Wszystkie przykładowo wymienione tutaj dźwięki są więc nacechowane pod względem ruchów języka w płaszczyźnie pionowej i uzależnionego od nich stopnia zwężenia jamy ustnej. Różnią się jednak intensywnością tej cechy. Samogłoskę [a] wymawiamy bowiem przy niskim położeniu języka. Jest więc ona artykułowana przy najszerszym świetle jamy ustnej. Samogłoskę [e] jako średnią wymawiamy przy średnim świetle jamy ustnej. Samogłoskę [i] — maksymalnie wysoką — artykułujemy natomiast przy najmniejszym świetle jamy ustnej.

3. Opozycje równorzędne (ekwipolentne) — ich istota polega na zestawieniu dwóch wyrażeń, spośród których każde jest pozytywnie nacechowane pod względem innej cechy, jednakowo istotnej z funkcjonalnego punktu widzenia. Jako przykład tego rodzaju opozycji często cytuje się zestawienia spółgłosek różniących się miejscem artykulacji (zob. Laskowski 1978: 229, Ostaszewska, Tambor 1990: 79), por.:

[k] : [t] -► kort — [kort] : [tort] — tort

Zestawione wyżej głoski [k] oraz [t] różnią się miejscem artykulacji, co okazuje się istotne z funkcjonalnego punktu widzenia. Służy bowiem rozróżnianiu znaczeń wyrazów współczesnej polszczyzny. Mówi się, że człon [k] nacechowany jest pod względem tylnojęzykowości i wchodzi w opozycję w stosunku do [t] nacechowanego pod względem przedniojęzykowości. W grę wchodzą więc w tym wypadku dwie różne, ale funkcjonalnie jednakowo ważne cechy artykulacyjne. Tylnojęzykowość [k] jest tak samo istotna dla znaczenia wyrazu kort jak przedniojęzykowość [t] dla sensu wyrazu tort.

Zwróćmy w tym miejscu uwagę na fakt, że opozycje równorzędne bez trudu można zamienić na przeciwstawienia o charakterze prywatywnym, a więc dotyczącym jednej i tej samej cechy odróżniającej. Ponieważ porównywane wyżej dźwięki [k] oraz [t] występują w dokładnie takiej samej liczbie kontekstów, możemy przyjąć dwa rozwiązania. Po pierwsze uznamy, że cechą dystynktywną znamienną dla współczesnej polszczyzny jest przedniojęzykowość. Wówczas [t] uznamy za człon nacechowany, [k] potraktujemy natomiast jako wyrażenie nienacechowane i scharakteryzujemy nie za pomocą dodatkowej cechy tylnojęzykowości, lecz jako dźwięk nieprzedniojęzykowy, por.:

[t] : [k]    *• tort — [tort] : [kort] — kort

+ przedniojęzykowość — przedniojęzykowość

Po drugie możemy uznać, że cechą dystynktywną znamienną dla współczesnego języka polskiego jest tylnojęzykowość. Wówczas nacechowanemu członowi [k] przeciwstawimy nietylnojęzykowy dźwięk [t], por.:

kort — [kort] : [tort] — tort

[k] : [t]

tylnojęzykowość

+ tylnojęzykowość

W proponowanym niżej modelu fonologicznej interpretacji współczesnego języka polskiego całkowicie rezygnuję z posługiwania się zarówno opozycjami stopniowymi (gradualnymi), jak i równorzędnymi (ekwipolentnymi). Różne zjawiska współczesnej polszczyzny interpretuję jedynie na podstawie opozycji prywatywnych. Zabieg taki wydaje mi się pożądany przede wszystkim z metodologicznego punktu widzenia. Charakterystyczny jest ponadto dla większości nowszych opracowań z zakresu fonologii (zob. Laskowski 1978, Czek-man, Smółkowa 1988, Sawicka 1995). Stosując same tylko opozycje prywa-tywne otrzymujemy zdecydowanie klarowniejszy opis. Badane zbiory będziemy zatem dzielić metodą dychotomiczną na parami rozłączne podzbiory różniące się posiadaniem lub brakiem tej samej cechy odróżniającej. Taki stan rzeczy można osiągnąć jedynie na podstawie zastosowania opozycji prywatywnych. Z istoty rzeczy otrzymujemy wówczas przeciwstawne wyrażenia, z których jedno posiada, drugie natomiast nie posiada danej cechy.

4. Neutralizacja opozycji fonologicznych

Na podstawie dotychczasowych rozważań oczywiste wydaje się stwierdzenie, że jedną z wielu cech dystynktywnych znamiennych dla współczesnej polszczyzny jest dźwięczność. Opozycja pod względem tej cechy ma pro porcjonalny charakter i stanowi jedną z istotniejszych korelacji fonologicznych współczesnego języka polskiego. O słuszności takiego wniosku przekonuje seria następujących przykładów:

V    V

dżemu — [3emu] : [ćemu] — czemu -► [3] : fć]

nodze — [no3ej : [noce] — noce -*    [3] :    [c]

działo — [3auo] : [ćauo] — ciało -►    [3] :    [ć]

żył — [źyu] : [syu] — szył     *    [ż] :    [ś]

bas — [bas] : [pas] — pas     ►    [b] :    [p]

Zwróćmy jednocześnie uwagę na fakt, że. przeciwstawienie pod względem dźwięczności jest istotne z funkcjonalnego punktu widzenia jedynie w pozycji przed samogłoską i sonantem (spółgłoską półotwartą). Nic zaobserwujemy mi tomiast tej opozycji przed pauzą (w tzw. wygłosie absolutnym) lub przed

m