37347 skanowanie0015 (81)

Kulturowy zwrot teorii 69

do marksizmu) zauważał z kolei James H. Kavanagh doniosłe znaczenie tej kategorii w najnowszych badaniach literackich¹. Podkreślając przede wszystkim udział Althussera w kształtowaniu się aktualnej wersji pojęcia, określił jego zakres znaczeniowy poprzez trzy podstawowe kategorie: literatury jako „praktyki ideologicznej”, ideologii jako „systemu reprezentacji” i krytyki jako „analizy ideologicznej’(. Ideologia, w takim znaczeniu, w jakim funkcjonuje obecnie najczęściej, zauważał Kayanagh, nie jest pojmowana tylko jako „zespół idei”, ale raczej jako „system reprezentacji, percepcji Twyóbrażeń”. Jest więc - wyraźnie w duchu Althusserowśkim - „reprezentacją'wyobrażonych relacji jednostek do ich rzeczywistych warunków egzystencji”² i dlatego też tworzy „podstawową strukturę założeń definiujących relacje rzeczywistości i ja”. Formy rzeczywistości społecznej i subiektywności konstruowane są w ramach wielu systemów różnic - seksualnych, rasowych, religijnych, regionalnych, edukacyjnych, etnicznych, a także klasowych. Systemy te tworzą „kompleksowe sieci determinacji”, określających działanie ideologii, wskazują także na mechanizmy ideologicznych represji. Literatura jako „wpływowa praktyka ideologiczna” jest więc przede wszystkim przekazem owego szerokiego pola różnic. Analiza ideologiczna z kolei, podsumowywał Kavanagh, poddaje skrupulatnej analizie „pełne spektrum znaczących społecznie różnic, w ramach których konstytuowany jest podmiot”, a jednocześnie bada sposoby, za pomocą których systemy ideologicznych reprezentacji są tworzone, transformowane i włączane w rozmaite programy polityczne. Z kolei autorka rodziału poświęconego kategorii gender - Myra Jehlen - zwracała uwagę, że terminy takie jak: „płeć kulturowa”, „rasa”³ czy „etniczność”, związane integralnie z pojęciem ideologii, wskazują na najważniejsze z różnic występujących w sferze społecznej, a zarazem - literackiej i krytycznej. Ujmowane są przy tym nie tylko jako osobne tematy badawcze, lecz przede wzystkim jako „kategorie analityczne” w ideologicznych analizach tekstów literackich. Dzięki ich zastosowaniu badania literackie stają się nie tylko typem refleksji, ale zarazem - konkretnym „działaniem”⁴.

Głębszy sens tych wszystkich przemian starał się też dookre-ślić na swój sposób przywoływany wcześniej Leitch. Poprzedniej formacji teoretyków - pisał - zakorzenionych w nowoczesnej tradycji myślowej właściwe było dążenie do wypełnienia „uniwersalistycznej misji”, a najważniejsza stała się dla nich potrzeba sklasyfikowania wszystkiego. Natomiast najsilniejszy impuls, jaki płynie z doświadczeń teorii poststrukturalistycz-nej i kulturowej, to taki, że „każda, rzecz jest różna”⁵. Zdaniem Leitcha, ta świadomość różnicy, myślenie w kategoriach różnic, uznanie za punkt wyjścia akceptowanej różnorodności zamiast narzucanego z góry podobieństwa jest tym, co łączy pokolenie dekonstrukcjonistów z pokoleniem badaczy kulturowych.

.^Wspólnym podłożem światopoglądowym wszelkich form teorii i krytyki kulturowej jest więć głęboka potrzeba respektowania i obrony praw innycKfćzy to inności tekstowej - jak np. w etyce dekonstrukcji, czy też inności kulturowej, rasowej, narodowej lub etnicznej, czy to różnic historycznych⁶ - jak w projektach Nowych Historycystów, czy wreszcie - różnic płciowych, jak w dokonaniach krytyki genderowej.

Na początku lat 90. stało się także już całkowicie jasne, że najważniejszą konsekwencją rozpadu nowoczesnej teorii okazał się kulturowy zwrot w wiedzy o literaturze.

1

   J.H. Kavanagh, Ideology, tamże, s. 306-320.

2

   Zob. też: L. Althusser, Ideologie et appareils ideologiques de l 'Etat, „La Pensće” 1970, nr 154. To oczywiście tylko jedno z używanych obecnie znaczeń terminu ideologia. O innych zob. np. H. Markiewicz, Koncepcje marksistowskie w zachodnim literaturoznawstwie ostatniego ćwierćwiecza, w: tenże, Literaturoznawstwo i jego sąsiedztwa. Warszawa 1989 i tenże, Dzieło literackie a ideologia, w: tegoż, Wymiary dzieła literackiego, Kraków 1984.

3

   Na wielość problemów związanych z terminem „rasa” we współczesnym

literaturoznawstwie wskazują także dwa numery tematyczne „Critical Inqui-ry”: „Race", Writing and Difference, vol. 12, nr 1 (1985) i Morę on „Race", voL 13, nr 1,1986,

4

   M. Jehlen, Gender, w: Critical Terms, s. 271.

5

   Cultural Criticism, s. 5-6.

6

   Zwraca na to uwagę D.A. Wayne, op. cit., s. 796.