DSC01240

68 Anna Burzyńska

do marksizmu) zauważał z kolei James H. Kavanagh doniosłe znaczenie tej kategorii w najnowszych badaniach literackich⁵¹. Podkreślając przede wszystkim udział Althussera w kształtowaniu się aktualnej wersji pojęcia, określił jego zakres znaczeniowy poprzez trzy podstawowe kategorie: literatury jako „praktyki ideologicznej”, ideologii jako „systemu reprezentacji” i krytyki jako „analizy ideologicznej”. Ideologia, w takim znaczeniu, w jakim funkcjonuje obecnie najczęściej, zauważał Kavanagh, -nie jest pojmowana tylko jako „zespół idei”, ale raczej jako ,,sy-' stem reprezentacji, percepcji i wyobrażeń”. Jest więc - wyraźnie w duchu Althusserowskim - „reprezentacją wyobrażonych relacji jednostek do ich rzeczywistych warunków egzystencji”¹ i dlatego też tworzy „podstawową strukturę założeń definiujących relacje rzeczywistości i ja”. Formy rzeczywistości społecznej i subiektywności konstruowane są w ramach wielu systemów różnic - seksualnych, rasowych, religijnych, regionalnych, edukacyjnych, etnicznych, a także klasowych. Systemy te tworzą „kompleksowe sieci determinacji”, określających działanie ideologii, wskazują także na mechanizmy ideologicznych represji. Literatura jako „wpływowa praktyka ideologiczna” jest więc przede wszystkim przekazem owego szerokiego pola różnic. Analiza ideologiczna z kolei, podsumowywał Kavanagh, poddaje skrupulatnej analizie „pełne spektrum znaczących społecznie różnic, w ramach których konstytuowany jest podmiot”, a jednocześnie bada sposoby, za pomocą których systemy ideologicznych reprezentacji są tworzone, transformowane i włączane w rozmaite programy polityczne. Z kolei autorka rodziału poświęconego kategorii gender - Myra Jehlen - zwracała uwagę, że terminy takie jak: „płeć kulturowa”, „rasa”² czy „etniczność”,

iązane integralnie z pojęciem ideologii, wskazują na najważniejsze z różnic występujących w sferze społecznej, a zarazem gjiterackiej i krytycznej. Ujmowane są przy tym nie tylko jako Bsobne tematy badawcze, lecz przede wzystkim jako „katego-e analityczne” w ideologicznych analizach tekstów literackich, ńęki ich zastosowaniu badania literackie stają się nie tylko ty-*2m refleksji, ale zarazem - konkretnym „działaniem”⁵⁶.

*5 Głębszy sens tych wszystkich przemian starał się też dookre-l(5 na swój sposób przywoływany wcześniej «fe«łlgh*J?oprzed-iej formacji teoretyków —prsał~~'zakOTzcniauyT:h w uowo=— leśnej tradycjf myślowejnyłaściwtrlłylordążeiiie do wypełnię—^. Ta..„uniwersalistycznej m isji^a^najważniejszastałarsię-dla-nich trzeba sklasyfikowania wszystkiegor Natomiast najriłniej&zy* puls, jaki płynie z doświadczeń teorii" poststrukturahstyea* glkulturowej, to taki,- że ^ażda rzecrjesr różna^⁷. Zdaniem utcha, ta świadomość różnicy, myślenie w kategoriach"róź-g uznanie za punkt wyjścia akceptowanej różnorodności zamiast narzucanego z góry podobieństwa jest tym, co łąezypoko-enie dekonstrukcjonistów z pokoleniem badaczy kulturowych. Wspólnym podłożem światopoglądowym wszelkich form teorii fjkrytyki kulturowej jest więc głęboka potrzeba respektowania. ^obrony praw innychf czy to inności tekstowej - jak np. w ety-jge dekonstrukcji, czy też inności kulturowej, rasowejntarodo?*.

oj lub etnicznej, czy to różnic historycznych⁵⁸ - jak w projektach Nowych Historycystów, czy wreszcie - różnic płciowych, Jak w dokonaniach krytyki genderowej.

?Na początku lat 90. stało się także już całkowicie-jasne^że Jgnajważniejszą konsekwencją rozpadu nowoczesnej teorii. okazaL Mafie kulturowy zwrot w wiedzy o literaturze. ^{3 4}

1

   Zob. też: L. Althusser, Ideologie et appareils ideologiques de l'Śtat, „La Pensee” 1970, nr 154. To oczywiście tylko jedno z używanych obecnie znaczeń terminu ideologia. O innych zob. np. H. Markiewicz, Koncepcje marksistowskie w zachodnim literaturoznawstwie ostatniego ćwierćwiecza, w: tenże, Literaturoznawstwo i jego sąsiedztwa. Warszawa 1989 i tenże. Dzieło literackie a ideologia, w: tegoż. Wymiary dzieła literackiego, Kraków 1984.

|5 Na wielość problemów związanych z terminem „rasa” we współczesnym

2

   J.H. Kavanagh, Ideology, tamże, s. 306-320.

3

literaturoznawstwie wskazują także dwa numery tematyczne „Critical lnqui-„Race", Writing andDifference. vol. 12, nr 1 (1985) i Mon on „Race", gvol. 13, nr I, 1986,

t*' ³⁶ M. Jehlen, Gender, w: Critical Temu, s. 271.

4

CUltural Criticism, s. 5-6. fp ³⁸ Zwraca na to uwagę D.A. Wayne, op. cit., s. 796.