DSC01228

44 Anna Burzyńska

badania literatury, które zapożyczano z nauk przyrodniczych, ustanawiających w okresie pozytywizmu także kanon "metodo-' logiczny. Pozytywistyczni genetyści, zgodnie ze swoją nazwą bardziej zainteresowani byli poszukiwaniem odpowiedzi na pytanie o to, skąd wzięła się literatura, niż czym ona jest. Poszukiwano więc przede wszystkim zewnętrznych czynników, które wpłynęły na powstawanie dzieła literackiego - nawet na drodze odkrywania analogii z teoriami przyrodoznawczymi (np. teorią ewolucji, którą adaptowano do teorii rozwoju gatunków literackich)³. Py^ia oistotęliteratury i ojej cechy specyficzne pojawiły się dopiero wskutek poważnej debaty ó metodach pożńa-nia naukowego, jaka toczyła się na przełomie wieku XIX i XX. W wyniku tej debaty (nazywamy ją przełomem antypozytywP'. stycznym) jnauki humanistyczne usamodzielniły się i odłączy-/ ły od nauk; przyrodniczycn powołując do życia własną odrębną metodologię. W przełomie antypozytywistycznym dostrzec więc można nie tylko genezę współczesnej humanistyki, lecz także genezę nowoczesnej teorii literatury.

Dla teorii literatury miało to bardzo poważne konsekwencje - po pierwsze odłączenie humanistyki, a wraz z nią wiedzy o literaturze od nauk przyrodniczych pociągnęło za sobą konieczność zdefiniowania specyfiki literatury jako przedmiotu literaturoznawstwa (jednej z nauk humanistycznych). W ślad za tego rodzaju pytaniami pojawiły się również problemy bardziej szczegółowe - dotyczące poznania literatury, natury interpretacji, procesu twórczego, podmiotów literackich itp. Dało się to dostrzec zwłaszcza w wysiłkach takich szkół teoretycznych jak rosyjska szkoła formalna, praska szkoła strukturalna czy in-garaenowska fenomenologia literatury — dla których dylematy natury esencjalnej okazywały się absolutnie pierwszoplanowe i stanowiły za każdym razem punkt wyjścia do określenia sposobów badania i analizy dzieła literackiego. Odpowiedzi, które ^{1 2}

Braadały na pytanie „czym jest literatura?”, odwoływały się albo • cfd° tradycji znacznie wcześnieiszych (jak np. w przypadku teorii Hnormałistów rosyjskich reaktywującej założenia estetyki Kanta, więc uznającej dzieło literackie za twór autoteliczny, wysuwa-j^pący na pierwszy plan własne ukształtowanie formalne)-A fon też kjpstarały się stworzyć własne kryteria w nawiązaniu do aktualnymi IKbnccpcii filozof lcznycn (np. Koncepcja Romana Ingardena przy-■^znająca zdaniom literackim status fikcjonalny) lub językoznaw-ffBpzych (np. koncepcja strukturalistyczna, dostrzegająca w języku SBBteratury specyficzną funkcjonalność (jak w teoriach Mukarov-||gskiego czy Jakobsona) bądź też nadająca mu walor spójnej orga-I^KIzacji systemowej (np. teoria narratologów francuskich). Nieco |0K>óźniej pojawiały się również teorie, które starały się pogodzić IjSpęndencje esencjalistyczne z aktualnymi przemianami w samej BSKteraturze (np. teoria intertekstualności G. Genette’a).

zwrot teorii    45

PjBHfej poł. XX wieku zdominowana została jednak ostatecznie |BKvpTywami teorii języka i językoznawstwa ogólnego Ferdynan-de Saussure’a. a kierunek, w którym podążać zaczęła bar-^f Jidzo intensywnie wiedza o literaturze określany jest często mia-[ pem zwrotu lingwistycznego³. Punktem wyjścia dla teorii spod [ -Baiaku formalizmu i strukturalizmu stał się bowiem język/sy-gfstem języka, a nie, jak do tej pory, pozaiezvkowe uwarunkowa-i yi^nia dzieła literackiego. I podobnie jak de Saussure pragnął uczy-I ' nic językoznawstwo nauką ścisłą, tak również badaczom literatury bardzo szybko zamarzyło się prawdziwie ścisłe i naukowe literaturoznawstwo. Dlatego też idea „mocnej” nauki o literaturze, a zarazem oczywiście - „mocnej” (systemowej, ogólnej, uniwersalnej, obiektywnej) teorii — powoli zaczęła wychodzić na plan pierwszy i wyznaczać główne tendencje w wiedzy o literaturze co najmniej do końca lat 60. De Saussure’owska idea języka i koncepcja językoznawstwa ogólnego narzuciła określony sposób widzenia literatury i literaturoznawstwa, a poglądy językoznawcy genewskiego na teorię języka wywarły bardzo silny wpływ na kształt samej teorii literatury. De Saussure’a intereso-

1

¹0 pozytywistycznych koncepcjach metodologicznych (zwł. o metodach przyrodniczych czy nurcie „estofizjopsychoiogicznym") zob.: Teoria badań literackich za granicą. Antologia, red. S. Skwarczyńska, t. I, cz. I. Romantyzm

2

pozytywizm, Kraków 1966.

3

Zjawisko to na gruncie filozoficznym najlepiej opisuje antologia pod red. R. Rorty ’ego. The Linguistic Tum.