DSC01231

50 Anna Burzyńska

Wprawdzie w ponowoczesną debatę nad teorią zaangażowane były rozmaite orientacje poststmkturalistyczne, jednak niewątpliwie palmę pierwszeństwa w tym względzie - nie tylko z uwagi na radykalność krytyk, lecz także ze względu na ich skuteczność - przyznać należy dekonstrukcjonistom. Do kry-zysu, a następnie rozpadu mónolitycznegQ-morię|i? teorii nowo-czesnej w największym stopniu przyczyniła się dekonstrukcją Jacgues*a Derridy i dekonstrukcjonizm ameryRTtfflflĆT. Jako pro-gramowo antydualistyczny^TmysleTna, dekonstrukcją podwa-żyła bowiem przede wszystkim podstawową strukturę zhierarchizowanych opozycji, zapewniających teorii gwarancjestabil-ności, neutralności i uniwersalności. Dekonstrukcjoniści poddali w wątpliwość zwłaszcza sensowność teoretycznych przymusów nakładanych na praktyki interpretacji, wykazując przede wszystkim złudność modeli określających warunki możliwości odczytywania tekstów literackich, oraz arbitralność reguł determinujących procesy lektury i obwarowujących ich przebieg coraz bardziej odległymi od rzeczywistości „kryteriami poprawności”. Zdecydowanie zakwestionowali też ponadhistoryczną uniwersalność i trwałość tez teoretycznych. Wreszcie - podważyli neutralność języka teorii (wobec języka literatury), a także samą możliwość utrzymywania teoretycznego dystansu i „czy-stości^ozycji teoretycznej. Przekonanie o możliwości osądzania czegokolwiek z neutralnej lub nieusytuowanej pozycji teoretycznej uznali oni za jedno z najbardziej złudnych przeświadczeń nowoczesnej teorii. Dekonstrukcyjne lektury bezlitośnie ujawniały sztuczność, a nawet całkowitą bezzasadność wielu _koncepcji teoretycznych, podawały w wątpliwość sensowność teoretycznych roszczeń: pretensje do uniwersalności i systemo-wości, skłonność do totalizacji i obiektywizacji. Jacąues Derri-da i dekonstrukcjoniści amerykańscy podważyli również arbi-tralność i autorytatywność .teoretycznych orzeczeń, a przew&r-tościowując relację między tekstem i .językami zewnętrznymi” — zakwestionowali dogmat sterylności metajęzyków¹¹. ^{1 2}

(pędną z pierwszych prób wyrażenia specyfiki poststruktu-ifllizmu, podjęta przez Roberta Younga, określała go dość ra-żkalnie mianem „końca” teorii przez duże „T”³. Jakkolwiek flroniec ów traktowany był umownie - raczej jako zmierzch lub wyczerpanie się konkretnego modelu teorii — to zarówno samo >, jak i sygnowany nim wywód Younga precyzyjnie zwracał uwagę na sedno problemu: teoria nowoczesna dożywała swojo kresu, spowodowanego przesytem naukowego dogmaty-fundamentahzmu pożflawczcgo. Wąt p 11 Wó sc i~pod"adre-piein nowoczesnej teorii i dyskwalifikacja ideału „mocnej” nauki 'humanistyce w praktyce zaowocowały podważenierh~hT5rTlal jgzystkich założeń tej teorii, a przede wszystkim - wspomnia-j już autonomiczności, obiektywności, uniwersalności oraz a metajęzyka⁴"!

fcTrzy podstawowe pytania postawione przez poststruktura-m dotyczyły kwestii fundamentalnych:

I po pierwsze: jakie są możliwości i ograniczenia poznawcze Tteorii;    “

il||ppo drugie: jakim językiem pisać teorię, skoro uznać, że spo-mi sób pisania nie jest neutralny, bo wywierają nań istotny pg wpływ retoryka, ideologia czy pożądanie;

P° ^trzec*^e:    przedstawia się zależność między teoria i in-

BK terpretacją?

_r % Ten ostatni problem, obecny od samego początku w debatach poststrukturalistycznych, wysunął się jednak na plan pierwszy dopiero w początku lat 80., a konkretnie - podczas słynnej dyskusji, toczonej w Stanach Zjednoczonych na łamach czasopisma „Critical Inquiry”, pt. Against Theory (1982-1985)⁵. Dyskusja

1

u Szczegółowo opisywałam cały ten proces w książce pt. Dekonstrukcją

2

interpretacja, Kraków 2001.

3

   R. Young, Poststructuralism: The End of Theory, „Oxford Literary Rc-view” 1982, vol. V.

4

   Zob. na ten temat: R. Nycz, Nicowanie teorii, w: tenże, Tekstowy iwiat. Poststrukturalizm a wiedza o literaturze. Warszawa 1993, oraz A. Burzyńska, Teoria czy poststeoria, w: Kryzys czy przełom. Studia s teorii i historii literatury, red. M. Lubelska i A. Łebkowska, Kraków 1994.

5

   Zob. zapis tej dyskusji w formie książkowej: Against Theory. Literary Studies and the New Pragmatism, ed. by WJ.T. Mitchell, Chicago and London 1985.