37432 leszczynski logos13

f

nych starano się nie nosić zbyt kosztownej odzieży, gdyż to mogłoby naruszyć powszechną równość uczestników misteriów¹.

Po podbojach Aleksandra Macedońskiego, w okresie hellenistycznym, nastąpił proces syntezy bóstw greckich ze wschodnimi, co zaowocowało wyraźną demokratyzacją powstałych w ten sposób synkretycznych kultów misteryjnych. I tak niewolnik, zostając wyznawcą Izydy-Demeter, był wyzwalany w rytualnym akcie poświęcenia swej nowej pani². Z kolei misteria dionizyjskie stały się wyrazem swoistej proklamacji wolności kobiet, bowiem obok religijnej ekstazy, pozwalającej wyjść poza siebie, miały także aspekt społeczny, kontestując patriarchalny system. Dionizos-wyzwoliciel uwalniał kobiety od roli matek, żon, gospodyń, prowadząc je w góry, gdzie w ekstatycznym tańcu dokonywały rzeczy powszechnie uważanych za gorszące. Nic dziwnego, że zrzeszenia wyznawczyń Dionizosa ateńska polis uznała dopiero wtedy, gdy pod wpływem kultu Apolla delfickiego religia dionizyjska uległa złagodzeniu³.

Powyższa, krótka charakterystyka różnych typów religijności Greków, wskazuje na konieczność rozgraniczenia poszczególnych form wierzeń Hellady. Racjonalizacja i jednoczenie bóstw musiały wyglądać nieco inaczej na gruncie różnych odmian religii greckiej. Religia poetów zainteresowana była głównie bóstwami uranicznymi, rolą Zeusa w kosmosie, religia ludowa i misteryjna—bóstwami chto-nicznymi, kataraktyką. W tych też kierunkach szedł ich rozwój teologiczny. Religia filozoficzna tkwiła swymi korzeniami w religiach misteryjnych (np. pitagorej-czycy, Platon), jak i w poezji religijnej. Podkreślmy, że koniec końców identyfikacja filozoficznej zasady świata-Logosu, nastąpiła nie z bóstwem chtonicznym, np. z Demeter, lecz z Zeusem. Mimo swoich mitycznych korzeni i nawiązań do mitologii, filozofia dzięki racjonalizacji, krytycyzmowi, skłonności do uzasadniania swych tez, wyraźnie odróżnia się od religii poetów i misteriów. Jednocześnie nie wolno zapominać, iż poszczególne manifestacje religii greckiej nie rozwijały się w oderwaniu od siebie, lecz występowały pomiędzy nimi wzajemne oddziaływania. Posiadały też wspólny krąg wierzeń i wyobrażeń.

III. Proces jednoczenia bóstw w jedną zasadę kosmiczną

1. Zeus w Iliadzie

Do tej pory starałem się w sposób ogólny przedstawić drogi, jakimi rozwijała się w myśli ludzkiej koncepcja siły porządkującej wszechświat. Obecnie skupię się na przemianie greckiego politeizmu w monoteistyczną koncepcję jedynej siły porządkującej wszechświat.

Wspomniałem wyżej, że w filozoficznej religii greckiej doszło do utożsamienia Zeusa z Logosem, jedyną zasadą świata. To właśnie Zeus wchłonął w siebie wielość bóstw mitycznych, pojmowanych od tego momentu jako niesamodzielne manifestacje Gromowładnego, stając się bóstwem nie tylko najwyższym, ale także jedynym. Z uwagi na to, warto przyjrzeć się bliżej ewolucji wyobrażenia o Zeusie, ewolucji, która zaczęła się bardzo wcześnie, bo jak można sądzić, już na etapie przedpiśmiennych opowieści mitycznych. Obserwacja ewolucji postaci Zeusa jest więc drogą prowadzącą do zrozumienia genezy monoteizmu greckiego i koncepcji Logosu-kosmicznej zasady świata. Obserwacja ta odsłoni przed nami także ogólne prawidłowości ludzkiego myślenia o świecie, gdyż ewolucja koncepcji Zeusa może zostać potraktowana jako egzemplifikacja tych prawidłowości.

Zaraz na wstępie przychodzi zauważyć, iż Zeus nie był bynajmniej od początku głównym kandydatem na stanowisko zasady świata-Logosu. Właściwie to dzięki Homerowi Zeus stanął na czele panteonu bogów olimpijskich⁴. Istnieją wszelako dowody na to, że pierwotnie większe znaczenie w panteonie greckim miał Posejdon. Jego imię można wiązać z wodami, a właściwie z rzekami (pota-mos — rzeka) lub z władzą (posis — pan, mąż). Końcowa sylaba — don(dan) uznawana jest za oboczność słowa ge, gaia, dlatego też można odczytywać imię Posejdon jako władający ziemią, ograniczający ziemię, pan ziemi. Jeśli połączymy powyższe tytuły z przypisywanym Posejdonowi określeniem Ziemiołrzęsący, to jasne się staje, iż był on pierwotnie bóstwem wielkiej mocy, sprawcą trzęsień ziemi, ruchów tektonicznych. Trzeba w związku z tym uznać za późniejsze wytłumaczenie nazwy Ziemiołrzęsący, jako ten, który napiera falami na ląd, gdyż słowo Ziemiołrzęsący ma wyraźne konotacje tektoniczne. Identyfikacja Posejdona z bóstwem morskim musiała być zjawiskiem wtórnym, o czym świadczy symbolika związana z osobą Posejdona wskazująca na to, iż Posejdon nie był pierwotnie bóstwem morskim, ale lądowym. Otóż zwierzęciem poświęconym Posejdonowi był koń, a w Arkadii czczono go nawet pod postacią konia⁵. Koń tymczasem, w wyobrażeniach koczowniczych plemion indoeuropejskich, stanowił symbol płodności. Plemiona te przemierzały wszak na koniach szerokie stepy zamieszkiwane przez siebie, nie posiadając z oczywistych względów wielkiego pojęcia o morzu, za to dobrze rozumiały znaczenie konia dla przetrwania w stepie. Do przetrwania w stepie obok koni potrzebne jest jednak coś jeszcze — woda. Woda, którą można zaspokoić pragnienie i ludzi, i koni. Żaden nawet najbardziej wytrwały koń nie przetrwa w stepie bez wody (oczywiście wody słodkiej z rzek i jezior), z kolei żaden człowiek nie przetrwa w stepie bez konia. W świadomości nomadów powstawało zatem następujące równanie; woda jest potrzebna koniom (a także ludziom) do przeżycia, konie są potrzebne ludziom do przeżycia, a zatem istnieją dwa nierozerwalnie ze sobą połączone elementy konieczne dla życia istot ludzkich — woda i konie. Nic więc dziwnego, że woda i konie stały się w społecznościach nomadów symbolami płodności (odnawiającego się życia). Odnawiające się życie i woda kojarzyły się także nomadom ze zjawiskami atmosferycznymi, a zwłaszcza z deszczem. Bóg płodności i wody był więc nie tylko bogiem władającym ziemią, ale był zarazem bóstwem uranicznym. Tradycja grecka łącząca Posejdona z koniem sięga więc swoimi korzeniami wierzeń indoeuropejskich protoplastów Hellenów, widzących w Ziemiotrzęsącym boga władającego lądem, wodami rzek i źródeł, końmi, sferą ludzkiej płodności oraz zjawiskami atmosferycznymi⁶.

Po osiedleniu się indoeuropejskich protoplastów Hellenów na obszarach dzisiejszej Grecji, czyli w krainie o dobrze rozwiniętej linii brzegowej, zidentyfikowano Posejdona z morzem, co jednak nie oznaczało utraty przez niego kontroli

29

1

   T. Zieliński, Religia..., s. 159.

2

   Ibid., s. 191.

3

   Z. Kubiak, op. cit., s. 337-341.

4

   M. Eliade, Historia..., s. 178; W Niemczyk, op. cit., s. 376.

5

   M. Eliade, loc. cit.

6

   2. Kubiak, op. cit., s. 183-185.