38928 SDC11402

tendencje czy kierunki, w których może postępować kształtowanie się zachowania dziecka.

Przy postawie unikającej kontaktu z dzieckiem może ono być niezdolne do nawiązywania trwałych więzi uczuciowych, a więc uczuciowo niestałe, nastawione antagonistycznie, także do społeczeństwa i jego instytucji, zmienne w swych planach, niezdolne do obiektywnych ocen, skłonne do przechwałek. Może też czuć się prześladowane i współczuć sobie, samo się pocieszać. Może być niezdolne do wytrwałości i koncentracji w nauce, nieufne, bojaźliwe lub wchodzące w konflikt z rodzicami, ze szkołą. Może przejawiać lżejsze objawy wykolejenia. Starsze dziewczynki mogą być niedbałe o swój wygląd, szukać uczucia u przedstawicieli płci odmiennej, ale z powodu niezdolności do trwałych uczuć nawiązywać przelotne tylko znajomości, ciągle szukając prawdziwej miłości.

Postawa odtrącająca sprzyja kształtowaniu się u dziecka agresywności, nieposłuszeństwa, kłótliwości, kłamstwa, kradzieży, zahamowania rozwoju uczuć wyższych, zachowaniu aspołecznemu, a nawet antyspołecznemu. Albo też może powodować zastraszenie, bezradność, trudność w przystosowaniu się na skutek zahamowania. Może wystąpić też otyłość, pozory niedorozwoju, a przy nagłym odtrąceniu — także reakcje nerwicowe.

Ogólnie można stwierdzić, że nadmierny dystans uczuciowy wobec dziecka, nie zaspokajający potrzeby życzliwych uczuć, przynależności i kontaktu z rodzicami, powoduje chorobę sierocą (dziecko może być sierotą we własnym domu, jak to zauważył J. Korczak) i w konsekwencji pociąga za sobą częściowe lub całkowite zahamowanie rozwoju uczuć wyższych i niezdolność do trwałego przywiązania. Wiadomo także z badań nad genezą zachowania się agresywnego u dzieci, że frustracja wywołana przez zaniedbanie czy

odtrącenie powoduje gniew i agresję.¹ Dystans uczuciowy w skrajnych postaciach prowadzi u starszych dzieci i młodzieży do typu zachowania aspołecznego, a nawet antyspołecznego. Z punktu widzenia klinicznego będą to dzieci psychopatyczne, a raczej socjopa-tyczne, a nie nerwicowe. Na związek psychopatii z wczesnym zerwaniem więzów uczuciowej przynależności wskazała L. Bender², stwierdzając na podstawie analizy stosunków rodzinnych w dużej grupie dzieci psychopatycznych separację od rodziców, zaniedbanie lub odtrącenie. Także S. i E. Glueckowie³, porównując chłopców przestępczych z ich nieprzestępczym rodzeństwem, stwierdzili w życiorysach młodzieży przestępczej brak dostatecznej więzi uczuciowej, a zatem zaspokojenia potrzeby przynależności i kontaktu.

Natomiast nadmierna koncentracja na dziecku powoduje z punktu widzenia klinicznego raczej reakcje nerwicowe.

Postawa nadmiernego wymagania, korygowania, krytyki, sprzyja kształtowaniu się takich cech, jak brak wiary we własne siły, niepewność, lękliwość, obsesje* przewrażliwienie i uległość, pobudliwość, brak zdolności do koncentracji. Mogą powstawać też trudności szkolne czy też w przystosowaniu społecznym. Wpływ tej postawy ulega osłabieniu, gdy dziecko jest zdolne do buntu wobec rodziców i ma dobry kontakt z rówieśnikami. Niemniej dziecko może przejawiać słabe aspiracje, brak opanowania uczuciowego i być podatne na frustracje.

e» 83

1

   Bandura A., Walters R. H.: Agresja w okresie dorastania. Warszawa 1968, PWN, s. 48.

2

   Psychopatie behaoior disorders in chtldren. W: R. W. Lin-der, R. V. Seliger: Handbook of correctional psychology. New York 1947, Philosophical Library.

3

   Unraoeling juvenile delinąuency. Cambridge 1950, Harvard University Press.