41547 P1190021 (2)

W pierwszym przypadku cześć jest połączona z uczuciem lęku i grozy (przed wielkością i surowością Jahwe), w drugim zaś — wyakcentowuje się łaskawość i dobroczynność bóstwa. Inny jest więc dystans doktrynalny i kultowy Izraelity, a inny buddysty wobec własnego Boga; podobne różnice w tej kwestii dostrzegamy także np. między stosunkiem prawowiernego muzułmanina do Allaha a postawą przeciętnego katolika wobec Jezusa.

Sprzeczność między tendencją do intymizacji a tendencją do transcendentalizacji występuje nie tylko pomiędzy różnymi religiami; możemy ją odnaleźć także wewnątrz danej religii. Zależy to nie tylko od różnic w ujmowaniu Boga (mówiliśmy powyżej o różnicach w koncepcji Jezusa u synoptyków i u Jana), lecz także i od różnic w „poziomach wiary”. Wiadomo bowiem, że pobożność ludowa ma intymno-swojski i poufały stosunek do Jezusa, głównie zaś do Marii i świętych, zupełnie inny niż religijność „oficjalna” i kult urzędowy, a także kult warstw wyższych i wyższego kleru. Szczególnie jaskrawym przykładem sprzeczności dotyczącej dystansu wobec sacrum, jest stały i powszechny w religiach konflikt między kultem urzędowym a pobożnością mistyków; typ „obcowania” tych ostatnich z bóstwem wywołuje zawsze nieufność, a czasem i represje ze strony organizacji religijnej.

Istotnym wreszcie aspektem sprzeczności wewnątrz kultu religijnego byłyby sprzeczności w liturgii⁴¹. Sprzeczności te są dla rozwoju kultu religijnego nie mniej ważne niż zasygnalizowane poprzednio sprzecz-

<2 Bliżej o Istocie I strukturze liturgii zob. podręczniki nnukl o liturgii, etyli liturgiki, np. J. Wlerusz-Kowalskl: Liturgika, Warszaw* IMS, wy a. 2, „Ha*'', lub D. Fendt: Eln/ll/iriitip tn dte ŁiturplO-wUtenscha/l, Berlin 1853, czy R. Paqul«r: Tratw d« llturpkjue... NaucbStal IM.

ności między kultem urzędowym a pobożnością spontaniczną. Nie mogąc wchodzić w sprawy te bliżej (sprzeczności w ewolucji liturgii są zresztą zupełnie nie opracowane), przytoczmy tylko dwie pary takich sprzeczności, które podaje wybitny badacz liturgii — A. Baumstarck⁴³. Są to sprzeczności między tendencjami w kulcie do:

—    jednolitości (uniformity) a różnorodności (varie-ty) oraz

—    „surowości” (austerity) a przepychu (richness).

Stwierdźmy jeszcze — na koniec — że nasza analiza sprzeczności wewnętrznych w religii nie miała na celu skonstruowania pełnej ich ewidencji, lecz zwrócenie uwagi na ten ważny, częstokroć przecież zapoznawany problem oraz pobudzenie czytelnika do uzupełniania przykładów tego rodzaju sprzeczności własnymi przemyśleniami.

u Zob. A. Baumstarck: Comparattoo Liturgy. Westmlnstcr IW. s. 1S.