42000 Psychologia7

148 PSYCHOLOGIA WSPÓŁCZESNA: LEPIEJ, WIĘCEJ, PRZYSTĘPNIEJ

GENY I CHROMOSOMY

Podstawową jednostką dziedziczenia jest gen. Geny stanowią materiał biochemiczny regulujący rozwijanie się poszczególnych cech organizmu. Niektóre cechy, jak grupa krwi, są kontrolowane przez pojedynczą parę genów (po jednym genie od każdego z rodziców), inne cechy są uzależnione od ich kombinacji. Uważa się, że dziedziczne wyznaczniki złożonych cech psychicznych, takich jak inteligencja, stanowią kombinację wielu genów (Solomon i in., 1993). W każdej komórce naszego organizmu znajduje, się 100 000 genów.

Geny są segmentami chromosomów, z których każdy 'zawiera^-póriad 1000 genów. "Każda komórka organizmu zawiera 46 chromosomów. Chromosomy są dużymi, złożonymi cząsteczkami kwasu dezoksyrybonukleinowego (DNA).* Poskręcana struktura DNA została po raz pierwszy opisana w latach pięćdziesiątych XX wieku przez Jamesa Watsona i Francisa Cricka, którzy wykazali, że DNA jest ułożone wpodwójną.helisę - niczym silnie skręcona drabina, jak to ilustruje rycina3.14. U wszystkich organizmów żywych „brzegami” tej drabiny są naprzemiennie segmenty fosforanowe i cukrowe. „Szczeble” drabiny są przymocowane do segmentów cukrowych i składają się zawsze z par adenina - tymina (A-T) lub cytozyna - guanina (C-G). Pojedynczy gen mo-. że się składać z setek tysięcy takich par. Ich sekwencja stanowi kod genetyczny, który decyduje o tym, że u rozwijającego się organizmu pojawiają się ręce lub skrzydła, skóra.bądiiuski.i takdalej.„_^: Normalnie 23 chromosomy otrzymujemy za pośrednictwem spermy ojca, ą 23 - z jajeczka matki. Po zapłodnieniu jajeczka przez plemnik, chromosomy układają się w 23 pary (por. rycina 3.15). Para dwudziesta trzecia to chromosomy płciowe, wyznaczające to, czy stajemy się kobietą, czy mężczyzną. Chromosom X (zwany tak dla swego kształtu) otrzymujemy od matki. Jeżeli od ojca również otrzymamy chromosom X, to rozwijamy się jako kobiety. Jeżeli jednak od ojca otrzymujemy chromosom Y (nazwany tak również z powodu ksztaitu), to rozwijamy się w mężczyznę.

W świecie zwierzęcym pięć nie jest determinowana przez chromosomy płciowe. Na przykład takie gady jak krokodyle w ogóle nie mają chromosomów pici (Crews, 1994). Pięć osobników wylęgających się z jaj jest uzależniona od temperatury. W temperaturze wyższej (od okoio 25 stopni Celsjusza) rozwijają się osobniki męskie, w temperaturach niższych - osobniki żeńskie (jedne i drugie są jednak organizmami zimnokrwistymi).

Jeżeli u człowieka nie ma normalnego kompletu 46 chromosomów, mogą temu towarzyszyć różne zaburzenia fizyczne i behawioralne. Ryzyko występowania zaburzeń genetycznych u potomstwa rośnie z wiekiem rodziców. Na przykład większość osób dotkniętych zespołem Downa ma dodatkowy, trzeci chromosom w parze nr 21. Ów dodatkowy chromosom pochodzi zwykle od matki, a prawdo-

podobieństwo występowania tego zaburzenia rośnie wraz z wiekiem zachodzącej w ciążę kobiety (Ra-thus i in. 1997). Osoby dotknięte chorobą Downa mają skośnie ustawione oczy i zmarszczkę nakątną w wewnętrznym kąciku oka (dlatego kiedyś nazywano tę chorobę mongolizmem), okrągłą twarz, wystający język i szeroki, plaski nos. Zazwyczaj są opóźnione umysłowo i mają dolegliwości fizyczne, które mogą spowodować zgon już w wieku średnim.

Genetycy behawioralni próbują rozstrzygnąć, jakie znaczenie można przypisywać naturze (dziedziczeniu), a jakie kulturze (wpływom środowiskowym), gdy rozpatruje się genezę różnych zachowań. Psychologowie interesują się w szczególności rolą’

. natury i kiiltury w wyznaćzamu infeUgencji i powstawaniu zaburzeń psychicznych. Ogólnie rzecz biorąc, stwierdzono, że ludzkie zachowanie jest rezultatem zarówno wpływów dziedzicznych, jak i środowiskowych (Azar, 1997c).Organizmy dziedzicząstruktuiy. umożliwiające pewne zachowania. Jednak nikt z nas nie stanowi „rezultatu” samego dziedziczenia. Czynniki środowiskowe, w postaci sposobu odżywiania się, okazji do uczenia się, wpływów kulturowych, treningu oraz (niestety) nieszczęśliwych wypadków i chorób, decydują o tym, które z genetycznie możliwych zachowań będą faktycznie przejawiane. Jeśli ^potencjalny Szekspir będzie się wychowywał w ubogim środowisku i nie nauczy się czytać i pisać, to nigdy nie napisze Hamleta.

Teoria ewolueji początkowo spotykała się z drwinami. Mówiono, że z tej. teorii wynika, iż matpy są naszymi , wujkami, a co gorsze - iż my sami jesteśmy siostrzeńcami i bratankami małp.

BADANIA OSÓB SPOKREWNIONYCH

Im bliżej jakieś osoby są ze sobą spokrewnione, tym więcej mają wspólnych genów. Dzieci mają 50% wspólnych genów z każdym ze swoich rodziców, a każdy, kto ma rodzeństwo, ma połowę genów wspólnych z braćmi i siostrami. Ciotki i wujkowie mają ze swymi siostrzenicami/siostrzeńcami czy bratanicami/bratan-kami 25% wspólnych genów, a kuzyni - 12,5%. Jeżeli za jakąś cechę lub zachowanie w dużym stopniu odpowiada dziedziczenie, to osoby bliżej Spokrewnione powinny wykazywać większe podobieństwo pod tym względem. Psychologowie prowadzą zatem badania nad osobami spokrewnionymi, aby stwierdzić, jak silny jest wpływ dziedziczności na jakąś cechę czy zachowanie. W szczególności interesują się bliźniętami i rodzinami adopcyjnymi.

BADAN i A BLIŹNIĄT. Zapłodnione jajeczko (komórka jajowa) zawierające informację genetyczną od obojga rodziców jest nazywane zygotą. Od czasu do czasu zygota dzieli się na dwie części, które oddzielają się od siebie, zamiast rozwijać się w jeden organizm i powstają z nich dwie osoby o takim samym wyposażeniu genetycznym. Takie osoby są nazywane bliźniętami jednojajowymi (monozy-gotycznymi - MZ). Jeżeli organizm kobiety wydzieli w jednym miesiącu dwa jajeczka i oba zostaną zapłodnione, to rozwijają się z nich bliźnięta dwujajowe (dyzygotyczne - DZ). Bliźnięta dwujajowe są spokrewnione z sobą w takim samym stopniu jak zwykle rodzeństwo - mają 50% wspólnych genów. Badania bliź-