42214 P4210040

liturgia średniowieczna

ności za oczywiste. (Problem ustalenia pełnej treści nabożeństwa jest badany w Rozdziale 12.) W okresie późnego średniowiecza wiele instrukcji z ordo zostało włączonych do tekstu i rubryk brewiarza i mszału. W tym czasie ordo często ograniczało się do systematycznych instrukcji dotyczących wariantów w kalendarzu rocznym (omówionym w Rozdziale 3); taka księga znana jest w Anglii jako „Pie” (właściwie: Directorium Saoerdotum).

Zwyczajnik wywodził się raczej z kapitularza niż z kościoła. Mógł opisywać _straktui^ wspólnoty i powinności każdego z jej członków. Co się zaś tyczy liturgii, wyjaśniał sposób sprawowania naboż.ęńsJtw O ile ordo określało obrządek, zwyczajnifywyznaczał ramy ceremoniału) Ustalał więc, kto mówił, śpiewał czy robił cokolwiek i jak to miało być wykonane. Była to księga paralelna względem ordo i nie mogła być bez niego użyta. Dopiero obydwie te księgi razem dostarczały ogólnego wzoru przeprowadzania ceremonii wraz z jej szczegółowymi wariantami występującymi w ciągu całego roku.

Niektóre zwyczajniki zbliżają się w swojej postaci do ordo; niektóre zaś ordo zawierają znaczną ilość szczegółów dotyczących ceremonii, w mszale czy brewiarzu z późnego średniowiecza zdarza się wprowadzanie w rubrykach (adnotacje w kolorze czerwonym) wielu szczegółów zaczerpniętych ze zwyczajnika, a rozmieszczonych po całej księdze. W XVI wieku w ,ęaremoni.alę Romgn umJCi.516) zostały wydrukowane zwyczaje, których miały przestjfcegać te kościoły katedralne i kolegiackie, które przyjęty zwyczaj Kurii Papieskiej.

Ostatnia z ksiąg zawierających instrukcje miała szczególne znaczenie dla oprawy muzycznej liturgii. Tonariusz (łonale) stanowił muzyczne uzupełnienie ordo jako kompendium śpiewu chorałowego, sklasyfikowanego na podstawie skal i tonów (modus i tonus). Tonariusz demonstrował przede wszystkim sposób dobierania antyfony i tonu psalmowego. W tonariuszu znajdował się także repertuar melizmatycznych zakończeń (neuma), które należało dodawać do ostatniej z grup zakończeniowych. Tonariusz mógł zawierać ponadto instrukcje na temat ich realizacji. Niektóre księgi tego rodzaju podawały wskazówki dotyczące melodii świątecznych i okresowych, włączając w to również hymny i stałe części Mszy. W późniejszych antyfonarzach i ordo tonariusz mógł stanowić samodzielną część. Tonariusze zawarte w ramach brewiarzy i mszałów podawały tony recytacyjne dla partii kapłana (modlitwy, czytania, wersety).

Księgi używane w Oficjum

Do końca XIII wieku istniała tendencja łączenia ksiąg Oficjum w trzy niezależne księgi: brewiarz, antyfonarz i psałterz „chórowy* lub świąteczny, Pierwotnie brewiarz ułożony był z myślą o celebrującym kapłanie.

Była to zwykle księga pozbawiona notagji muzycznej. Zasadniczą treść brewiarza stanowiły teksty własne Oficium. Brewiarze z późnego średniowiecza były znacznie pełniejsze i często zawierały całe Oficjum co umożliwiało duchowieństwu recytować je prywatnie. Brewiarze tązęgpoliły lyęzeęnięjsze księgi Oficjum (kolektarz i lekcjonarz) .oraz księgi chórowg (antyfonarz, a często i psałterz). Niektóre późniejsze brewiarze średniowieczne zawierały śpiewy; określane są one jako brewiarze „z notacją muzyczną”.

Duże księgi przewidziane do użytku w chórze (szczególnie wygodne dla małej grupy kapłanów lub innych duchownych) stanowią często najbardziej wyczerpujące źródło tekstów, muzyki i instrukcji dotyczących prowadzenia Oficjum.

Główną księgą „chórową” był antyfonarz, który zawierał wszystkie odpowiednie punkty Oficjum. Znajdowały się w nim ^ntyforiy dcLpaulmów i kantyków, responsoria, a często i hymny- Wszystkie one razem wypełniały większą część chórowego śpiewu Oficjum. Późniejsze antyfonarze były jeszcze pełniejsze i zawierały inuitatoria, a nawet psałterz. Księga była z reguły podzielona na proprium okresu zwykłego i świątecznego, środkowa zaś część zawierała teksty wspólne — używane podczas świąt, które mają ten sam repertuar pozycji własnych (np. ewangeliści, apostołowie, męczennicy, wyznawcy, dziewice i Najświętsza Maryja Pannaj,______

(Psałterz „chórowy” ^ub świąteczny był dopełnieniem antyfonarza i za- M wieral powszednie (niezmieuim)_OQzycję Qficium. Oprócz psalmów znajdowały się w nim takie stałe punkty Oficjum, jak: .teksty fdnalne i jnmyjca do mińtatorińw, antylopy, kantyki, krótkie czytania z Pisma Świętego (capitulum) i krótkie responsoria. Hymnarz, zawierający hymny Oficjum, był częstym dodatkiem do zasadniczej księgi, tj. psałterza.

Księgi liturgiczne pochodzące z wcześniejszego okresu często oddzielały składowe części OficjumfKolektare^gawierał modlitwy, krótkie czytania l< z Pisma Świętego, wersety! odpowiedzi, prośby i błogosławieństwa. (Le-^f,kcjońarłj obejmował czytania Matutinum (czasami jedynie podając ich listę). Benedykcjonał wypełniały błogosławieństwa. Zawartość hymnarza, psałterza i irwitatorium (antyfony stosowane z Psalmem 94. Venite er-sultemus) jest oczywista. Nawet we wczesnych księgach invitatoriurn było zwykle jedynie wydzieloną częścią większej księgi.

81