42534 na dz z pol043

88

W młodszych okresach epoki brązu na obecnych ziemiach polskich czczono także zwierzęta. Ich kultową rolę potwierdzają, obok figurek glinianych i rytów na ceramice, także ich pochówki spotykane na licznych cmentarzyskach. Związek z wierzeniami i magią miały niewątpliwie różne ozdoby, takie jak zawieszki binoklowate z brązu stanowiące reminiscencje kultu fallicznego oraz amulety w postaci kolii wykonanych z kłów dzikich zwierząt - zwłaszcza dzika, szczęk gryzoni czy kręgów rybich.

W epoce żelaza nadal istotnym elementem kultury symbolicznej były praktyki związane z kultem zmarłych. Troska o odchodzących najbliższych związana była nadal z lękiem oraz szacunkiem i przejawiała się w rozmaity sposób. W początkowych okresach epoki żelaza stosowano dalej, jednak znacznie bardziej konsekwentnie jak poprzednio ciałopalenie. Groby kurhanowe były w tym czasie zjawiskiem rzadkim i występowały głównie w części Pomorza Gdańskiego. Najbardziej rozpowszechnione były natomiast groby skrzynkowe i podkloszowe. We wszystkich typach grobów występowały' pochówki popielnicowe, a także - jednak sporady cznie - pochówki bezpopielnicowe.

Oprócz grobów jednopopielnicowych coraz częściej pojawiać się zaczęły mogiły w ielopopielnicowe. Były to najczęściej groby skrzynkowe, obwarowane kamieniami i bez obstawy kamiennej, kryjące w swoim wnętrzu kilka, kilkanaście. a nawet około 30 popielnic. W literaturze archeologicznej pojawiają się sugestie, iż przynajmniej część tych grobów wielopopielnicowych powstała w trakcie wspólnego pochowania przepalonych szczątków kolejno umierających ludzi, szczątków przechowywanych (często w popielnicach twarzowych) do czasu pogrzebu na terenie osad, być może w specjalnie to tego celu wyznaczonych pomieszczeniach - domach zmarłych. Wysoką przeciętną liczbę popielnic w grobach obserw ujemy w północnej strefie dorzecza Odry i Wisły', szczególnie na Pomorzu Gdańskim, natomiast na południu i południowym wschodzie, gdzie występują groby podkloszowe przemieszane ze skrzynkowymi, liczba popielnic w poszczególnych mogiłach jest mniejsza.

Groby skrzynkowe (tyć. 13) charakterystyczne dla wczesnych okresów epoki żelaza były przeważnie kwadratowe lub prostokątne, chociaż sporadycznie spotykamy także trapezow-ate i trójkątne. Długość skrzyń grobowych dochodziła do 2 m. szerokość natomiast na ogół mierzyła nieco ponad 0,5 m. Bardzo często groby te dzielone były na kilka odrębnych komór. Przygotowywano je w sposób niezwykle staranny. Dno skrzyń wykładano płytami kamiennymi lub dokładnie formowano podłoże ziemne, czasami wylepiając je dodatkowo gliną Na podkreślenie zasługuje tu zwyczaj ustawiania od strony południowej ściany tymczasowej, co - zdaniem niektórych badaczy - umożliwiało sukcesywne dostawianie do grobów kolejnych popielnic.

Ryc. 13. Różne rodzaje wielopopielnicowych grobów skrzyniowych z terenów obecnych ziem polskich. Za W. Henslem

Drugą charakterystyczną formą pochówku były na części obecnych ziem polskich groby podkloszowe (kloszowe). Wyposażenie ich było zazwyczaj bardzo ubogie. O ile stosunkowo często napotyka się włożone do nich ozdoby lub ich szczątki przepalone wraz ze zwłokami, o tyle zupełnie sporadycznie znajdowały się w nich narzędzia i przybory. Wyjątek stanowią tu kamienie Żarnowe i rozcieracze, ale trudno jednoznacznie określić, czy występowały one w grobach w charakterze darów, czy też użyte został)' wtórnie jako budulec. Na cmentarzyskach, na poszczególnych grobach względnie w najbliższym ich sąsiedztwie natrafiono na ślady styp oraz palonych ogni. Przy niektórych mogiłach odkryto ślady rozmaitych konstrukcji drewnianych, co wskazuje - być może - na stawianie na nielicznych cmentarzyskach domów dla zmarłych.

Przepalone szczątki zmarłych we wczesnej epoce żelaza składano nadal do dużych naczyń glinianych, określanych, jak pamiętamy, mianem popielnic. W tym czasie na obecnych ziemiach polskich pojawiła się nowa forma naczyń, które pełniły wyłącznie funkcję ceramiki grobowej. Były to zarówno popielnice domkowe, jak i twarzowe. Pierwsza grupa naczyń grobowych rozpowszechniła się głównie na terenie Pomorza Gdańskiego. Znacznie szersze zastosowanie miały jednak popielnice twarzowe. Miały