na dz z pol041

84

r

Charakterystyczną formą pochówku na obecnych ziemiach polskich w młodszych okresach epoki brązu były groby płaskie, nie odznaczające się w chwili obecnej niczym na powierzchni cmentarzyska. Pierwotnie groby fę były zapewne w jakiś sposób zaznaczone - małym kopczykiem, kamieniem lub palikiem drewnianym. Jedynie w ten sposób tłumaczyć możemy potwierdzony archeologicznymi obserwacjami fakt dostawiania do dawniej założonych grobów nowych naczyń ze szczątkami zmarłych. W niektórych rejonach dorzecza Odry i Wisły (Dolny Śląsk. Pomorze) występowały groby nakryte nasypami kurhanów. Były one sypane przeważnie z ziemi, a jedynie na Pomorzu Wschodnim wznoszono kurhany z kamieni. Na terenach obfitujących w materiał kamienny układano w trakcie budowy kurhanu bruki lub nasypy kamienne nad jamą grobową, a często także ustawiano pierścień kamienny na obwodzie nasypu. W niektórych kurhanach znajdowały się dodatkowo konstrukcje drewniane. Najczęściej są to pozostałości pionowo wkopywanych słupów, które mogły mieć jakieś znaczenie konstrukcyjne przy wznoszeniu nasypu kurhanu. Bardzo często kurhany otoczone były rowem, z którego została wydobyta ziemia na wzniesienie nasypu. Kopce sypane z ziemi uległy z czasem niwelacji do tego stopnia, iż obecnie jedynie pozostałści rowu przykurhanowego lub charakterystycznych konstrukcji kamiennych pozwalają na stwierdzenie istnienia grobów tego typu.

Rozmiary kopców nagrobnych były różne. Dominowały kurhany małe o średnicy kilku metrów (4-8). Spotykamy także kurhany średniej wielkości o średnicach rzędu kilkunastu lub dwudziestu paru metrów. Na dzisiejszych ziemiach polskich nic występowały natomiast kurhany duże o średnicach nasypów wynoszących po parędziesiąt metrów.

Pochówki, zarówno ciałopalne jak i szkieletowe, obwarowywano kamieniami. Regularne obstawy kamienne spotykamy na Górnym Śląsku i na Pomorzu. Obok kamiennych znane są także konstrukcje drewniane w grobach. datowanych zw łaszcza na okres halsztacki. Były to przeważnie komory czworoboczne (kwadratowe lub trapezowate) o ścianach zbudowanych z belek lub dranic drewnianych, albo też koliste czy owalne konstrukcje wyznaczone śladami po słupach i palikach drewnianych.

Z kulturą symboliczną, obok zwyczajów pogrzebowych, związany był silnie panujący w tym czasie system wierzeń. W kulcie istotną rolę odgrywało nadal Słońce oraz ogień, któremu przypisywano moc oczyszczającą i odradzającą życie. Wskazuje na to w sposób wyraźny powszechnie panujący wówczas zwyczaj spalania zmarłych. Na istotną rolę Słońca w systemie wierzeń wskazuje szereg zabytków'. Wymienić tu w pierwszym rzędzie musimy jego wyobrażenia na ceramice malowanej, znaki krzyża bądź rówmoramien-

nogo. bądź to ukośnego zbliżonego wyglądem do litery X umieszczane na dnach i ściankach naczyń glinianych, toporach kamiennych itp.

Poza figurami geometrycznymi z kultem Słońca związane były rozmaite przedstawienia zoomorficzne. przede wszystkim zaś wyobrażenia ptaków. Trójwymiarowe wyobrażenia figuralne cechuje daleko posunięty schematyzm w traktowaniu postaci. Bardzo trudno w związku z tym więc określić, jakie postacie zwierząt figurki te mają symbolizować. Figurki ptaszków niewielkich rozmiarów spełniały często funkcję grzechotek. Przypuszczać także możemy, iż ptaszki gliniane stanowiły także elementy wózków kultowych, których gliniane kółka odkryto na wielu stanowiskach. Z systemem wierzeń możemy także wiązać gliniane figurki czworonogów oraz niektóre ryty na ceramice wyobrażające owe zwierzęta. Bardzo wyraźny związek z kulturą symboliczną mają geometryczne wyobrażenia umieszczane na ceramice. Dominowały tu pionowe i ukośne żłobki, występujące pojedynczo, w niewielkich grupach lub w poziomych pasmach. Na szczególną uwagę zasługują jednak ryte przedstawienia figuralne na ceramice datowanej na okres halsztacki.

Do bardziej znanych należą między innymi naczynia z Biskupina i Sobiejuch w woj. bydgoskim. Naczynie z Biskupina to misa gliniana z wyrytą na jej ściankach zewnętrznych i wewnętrznych sceną figuralną. Sceny narracyjne tworzą tu postacie jeźdźców na koniach ścigających jelenie. Rysunki tych postaci są schematyczne. Ręce jeźdźców skierowane do przodu zaznaczone zostały pojedynczymi żłobkami - nogi natomiast nie. Sprawia to wrażenie, iż jeźdźcy stoją na koniach. Jelenie są analogicznie narysowane jak konie, mają silnie wklęsły grzbiet i zaznaczone wyraźnie pojedyncze rogi.

Bardzo unikalne przedstawienie sceniczne występuje na naczyniu z Sobiejuch (ryc. 11). Są to trzy wyraźnie odrębne sceny o trudnym do określenia wzajemnym związku. Scenę tę trudno jest nam zinterpretować w sposób jednoznaczny. W literaturze archeologicznej panuje pogląd, iż na naczyniu z Sobiejuch przedstawiona została procesja obrzędowa. Trudno jest nam ustalić, od której postaci zaczyna się cała scena. Najbardziej prawdopodobne wydaje się. iż wóz, jako najważniejszy element kolejnych procesji, zamykał całą scenę i w związku z tym cały jej układ był następujący: dwie postacie jeźdźców w pewnych odstępach od siebie, jeden za drugim, następnie dwie stojące postacie niejako obok siebie z okrągłymi tarczami i wreszcie jako ostatni wóz ciągniony przez parę zwierząt. Postacie oraz wyobrażenia sprzętów potraktowane zostały schematycznie, a ustawienie poszczególnych elementów całej sceny sprawia wrażenie wyczucia perspek-lywy głębi. Mamy bowiem postacie: pierwszoplanową i umieszczoną nieco