43504 skanuj0045 (38)

9-1 Kultura

typ ujęcia, jakkolwiek w bardziej złożonej formie, występuje w koncepcji supersystc-mów (typów zintegrowanej kultury) Piliri-ma Sorokina [1937],

Zachowania stanowią integralną część kultury. Wylania się jednak problem, czy w obręb kultury zaliczać należy wszelkie zachowania, czy też wyłącznic zachowania przebiegające zgodnie z pewnymi wzorcami. Drugie stanowisko jest wyraźnie widoczne w prezentowanej definicji kultury A. Klo-skowskiej. Ujęcie szersze przyjmuje P. So-rokin. Twierdzi on, że wytworem kultury jest nawet odcisk stopy człowieka na piasku.

Pojęcie kultury utożsamiane jest niekiedy z terminem „cywilizacja” (por. definicja E. Tylora). Szczególnie wyraźnie jest to widoczne w socjologii francuskiej, gdzie termin civilisntion odpowiada znaczeniowo pojęciu kultury. W socjologii współczesnej pojęciom tym przypisywane jest jednak odmienne znaczenie. Robert Mclver do cywilizacji zalicza działalność ludzką o charakterze utylitarnym, urządzenia materialne, organizację techniczną, ekonomiczną, polityczną. Kultura natomiast odnosi się do systemów wartości, wierzeń, ideologii, sztuki. Cywilizacja to zbiór środków, kultura to zbiór celów. Według Alfreda Webera kultura zakłada działalność bezinteresowną; zaczyna się tam, gdzie ustają biologiczne potrzeby. Przeprowadzenie ścisłej linii dcmar-kacyjnej między tymi dwoma obszarami zjawisk jest jednak trudne. Niektóre elementy (np. naukę) można zaliczać do obu wyodrębnionych w ten sposób dziedzin.

| Inny sposób odróżnienia cywilizacji od kultury' dotyczy ujęć diachronicznych. W ewo-lucjonizmie wyodrębnia się często poszczególne fazy rozwoju społecznego. Fazę „najwyższą" określa się często jako cywilizację. Oswald Spcngler cywilizację traktował jako ostatnią, schyłkową fazę rozwoju kultury. W obrębie danej kultury wyodrębnić można różne typy cywilizacji. Widoczne jest także ujęcie odwrotne (np. F. Koncczny) - w obrębie jakiejś cywilizacji wyodrębnia się poszczególne kultury (zob. [Z. Pucek 1990]).

Liczne kontrowersje teoretyczne wywołuje również problem relacji między kulturą a społeczeństwem. Punktem wyjścia, który wszyscy akceptują, jest teza, że nic ma kultury bez społeczeństwa. Stwierdzenie odwrotne bywa już kwestionowane (A.L. Kroeber jako przykład wskazuje społeczeństwo owadów). Społeczeństwo i kultura nic mogą być utożsamiane. Kultura traktowana jest często jako dziedzina cmcrgcntna, odznaczająca się swoistymi właściwościami. Na tej podstawie wskazuje się na przedmiotową autonomię nauk o kulturze (zob. [A.L. Kroeber 1989, s. 256]).

Badanie związków między dwoma integralnymi elementami kultury, tj. wartościami (znaczeniami) oraz działaniami społecznymi, prowadzi bardzo często do swoistego determinizmu kulturowego. Ludzkie zachowania wyznaczane są przez kontekst kulturowy, w obrębie którego występują. Przedstawiciele paradygmatu interpretacyjnego wskazują, że proces ten ma bardziej złożony charakter. Nie są to relacje wyłącznic jednokierunkowe i ściśle deterministyczne. Jednostka w wyniku interpretowania i nieustannego definiowania sytuacji modyfikuje oddziaływania, które do niej docierają (zob. [E. Hałas 1987]).

Przez kulturę rozumie się niekiedy „całość stylów życia rozmaitych grup ludzkich, stosunków w tych grupach i postaw ich członków, a także uznawane przez nic wartości, przekonania, normy i sposoby poznawania świata" [B. Berger 1994, s. 15]. Tego typu definicja opisowo-wyliczająca pozwala na szczegółowe badanie typu kultury (lub raczej subkultury) występującego w jakiejś zbiorowości społecznej. Umożliwia ponadto -jak wskazuje David Matza - odróżnienie „kultury formalnej" i „podziemnej". Pierwsza odnosi się do wartości i noim oficjalnie uznawanych w obrębie jakiejś zbiorowości, takich, które „wypada" deklarować. Druga natomiast dotyczy norm i wartości faktycznie realizowanych, niezgodnych z oficjalnymi i przebiegającymi w ukryciu. „Ta pierwsza koncentruje się wokół odroczonych gratyfikacji, planowania, ciągłości reguł, rutyny, przewidywalności, koncentracji na sobie, opanowaniu emocji, indywidualnej wiarygodności, kontroli nad sytuacjami społecznymi i rezerwie w stosunku do rozmaitych codziennych okoliczności. Druga kładzie nacisk na hedonizm, spontaniczność, autocksprcsję, poszukiwanie nowych doświadczeń, podniecenie, agresywność ról męskich, beztroskę, łatwy kontakt z innymi itp.” (K. Frieske 1987, s. 115]. Obie te kultury występują równoległe.

Leon Dyczewski [1993, s. 36] odróżnia kulturę w ujęciu antropologicznym („wszystko, co człowiek czyni i w czym się wyraża jako człowiek, jest kulturą") od kultury w ujęciu socjologicznym, lub inaczej (za A. Kloskowską), kultury w ujęciu dyslry-butywnym. W tym drugim typie ujęć wyodrębnia się poszczególne kultury i uwaga badacza koncentruje się na ich cechach swoistych, odróżniających jedną kulturę od innej (np. kulturę polską od niemieckiej). L. Dyczewski wskazuje, że kultura w ujęciu dystrybutywnym może być rozumiana na trzy sposoby: I) jako zbiór oryginalnych elementów (podejście typowe dla etnografii); 2) jako system elementów i ich powiązań - bada się głównie procesy integrowania różnych elementów w harmonijną całość; 3) jako system znaczeń (semantyczne rozumienie kultury) - wychodzi się z założenia, że tym samym elementom w różnych kulturach może być nadawany odmienny sens, dlatego najistotniejsze jest badanie znaczeń przypisywanych poszczególnym cle-mcnlom kultury przez jej członków.

. 2. Ujęcie wąskie - kultura rozumiana jest jako kultura ducha (cultura artimi). W jej zakres wchodzą m.in. takie dziedziny, jak filozofia, religia, nauka, sztuka. Proces komunikowania, będący immanentną częścią każdej z tych dziedzin, zakłada umiejętność posługiwania się znakami oraz symbolami. Z tego względu kultura w wąskim rozumieniu ujmowana jest często w kategoriacli scmiotyczncj koncepcji kultury (gr. semeion - znak). Kultura to „kompleks znaczeń pozwalających na rozumienie ludzkich działań" [D. Lavoic 1994, s. 44].

Kultura w wąskim rozumieniu Sianowi zasadniczy przedmiot zainteresowania socjologii kultury. A. Kloskowską [1981, s. 35| wskazuje, że „gdyby socjologia kullury miała się odnosić do kultury globalnie pojęte), musiałaby stanowić nadbudowę wszystkich innych specjalnych działów socjologii ( ) lub musiałaby pozostać socjologią po prostu, ogólną teorią socjologiczną". W socjologii kultury uwaga skupia się - z jednej strony - na procesie kreacji artystycznej i jej uwarunkowaniach, z drugiej natomiast, na społecznym oddziaływaniu wytworów kultury. Tradycyjnym przedmiotem zainteresowania socjologii kultury jest badanie „uczestnictwa w kulturze". Poszukuje się zależności między zróżnicowaniem społecznym a odmiennym typem aktywności kulturowej. (A.S.)

Zob. cywilizacja, dorobek kulturowy, dziedzictwo kulturowe, kompetencja kulturowa, kultura masowa, podkultura, potrzeba, styl życia, sylua-cjonizm, szok kulturowy, wartość, zasada ekonomii wysiłku.

Literatura:

Berger 13., 1994, Wprowadzenie [w:] Kultura przedsiębiorczości, pod red. D. Berger. Oficyna Literatów ..Rój", Warszawa.

' Czarnowski S., 1956, Studia z historii i kulimy (w:) tegoż. Dzielą, t. I, PWN. Warszawa Dyczewski L., 1993, Kultura polska w procesie przemian,TU KUL. Lublin.

Frieske K., 1987, Teoretyczne opcje socjologu problemów społecznych [w:] Socjologia problemów społecznych. Teoria i rzeczywistość. praca zbiorowa, Ossolineum, Wrocław.

Hałas E., ! 987, Społeczny kontekst znaczeń n- teorii symbolicznego interakcjonizmu. TN KUL. Lublin.

Kloskowską A., 1980, Kultura masowo,. Krytyku i obrona, PWN, Warszawa.

Kloskowską A., 1981, Socjologia kultury, PWN. Warszawa.

Kroeber A.L., 1989, istota kultury, PWN. Warszawa.

Kroeber A.L., Kluekhohn C.. 1952, Cuhure A Critical Review of Concepts and Drfuu-tions, Pcabody Muscum, Cambridge, Mass