46352 P4290158

WIEK XIX - PANEL II

Z tym samym problemem mieliśmy do czynienia również po 1989r. Do zaproponowanych już cezur, wyznaczających przełomy badawcze czy metodologiczne, dodałbym jeszcze rok 1991. Bowiem dopiero to, co Władimir Władimirowicz Putin nazwał największą katastrofą geopolityczną XX w., czyli rozpad imperium sowieckiego, otworzyło, nie tylko przed badaczami XX w., ale także przed historykami zajmującymi się XIX w., drzwi do wielu archiwów na Wschodzie. Można zaryzykować twierdzenie, że środowisko historyków XIX w., jak również wcześniejszych epok, jest największym beneficjentem tych zmian, ponieważ nowo udostępnione zasoby archiwalne związane z tymi właśnie kierunkami badań wydają się mniej kontrowersyjne dla ich obecnych posiadaczy niż zbiory dokumentów z XX w., a w związku z tym są relatywnie łatwiej dostępne.

Trzeba też zauważyć, że rola badań nad XIX w., o której już wspominano, rzeczywiście bardzo się zmieniła od początku lat 90. Po pierwsze, w czasach PRL wiek XIX, w odróżnieniu od wieku XX, był obszarem tematycznym, którym można było zajmować się w miarę uczciwie, pisząc w zgodzie z własnym sumieniem. Skutkiem tego stanu rzeczy stała się sytuacja, w której często ci, którzy nie mogli lub nie chcieli zajmować się wiekiem XX, podejmowali problematykę dziewiętnastowieczną. Był to pewnego rodzaju azyl dla wielu historyków. Po drugie, historiografia XIX w. pełniła funkcję publicystyczną. Puszczanie oka do czytelnika zdarzało się nie tylko w drugim obiegu czy w publicystyce historycznej, ale również w poważnych opracowaniach. Nie uważam tego jednak za zbrodnię. Wynikało to z sytuacji, w jakiej - nie z własnej woli - znalazła się polska historiografia. Po trzecie, rola zastępcza XIX w. polegała również na tym, że refleksja nad sprawami tego okresu miała aktualny kontekst współczesny, tzn. ocena i analiza pewnych wyborów politycznych, postaw i ich wartości uosabiała poglądy współczesnych Polaków. To, co mieszkańców PRL łączyło z ich przodkami żyjącymi w Priwislinskim Kraju, pod zaborami, to poczucie wspólnoty losu, zniewolenia oraz aspiracje związane z brakiem wolności.

W porównaniu z okresem PRL lata 90. XX w. stworzyły unikalną wręcz szansę zajmowania się sine ira et studio wiekiem XIX. Inna sprawa, w jakim stopniu ta szansa została wykorzystana. Omówiona przez moich przedmówców literatura pokazuje, jak wiele zrobiono w nowych warunkach, gdy ustąpiło jeszcze jedno bardzo ważne zjawisko: nacisk ideologiczny i cenzuralny. Cenzura i ideologia przed 1989 r. były bardzo mocno związane z problemem legitymizowania komunistycznej władzy. Było to szczególnie widoczne w badaniach nad ruchami robotniczymi i chłopskimi oraz nad zjawiskami społecznymi. W tych dziedzinach nacisk ideologiczny pozosta-