468,F9

charakter trwały, o tyle normy strukturalne gatunków i odmian 1 itru kich są historycznie zmienne, często dość szybko ulegają dezaktuali/. u W pierwszej połowie w. XIX szeroko byl uprawiany gatunek cpiik -liryczny zwany poematem dygresyjnym. Gatunek ten rozpoczął i znkfl czył swój żywot w epoce romantyzmu, wtedy więc tylko działały k /li tujące go zasady. Podobnie rzecz się przedstawiała, choć w znacznie dlii szym okresie historycznym, z sielanką czy z poematem heroikomicznyn

2. OKRES LITERACKI

Na linii działania zewnętrznych i wewnętrznych prawidłowi >4i procesu historycznoliterackiego danej literatury narodowej znajdu j:| «l pewne punkty węzłowe, które oddzielają jak gdyby od siebie poszczcgól ne etapy tego procesu. Mogą to być momenty przełomowe w dzicjaOl danego narodu i równocześnie istotne w historii jego literatury, ale nu >gi to być także momenty ważne tylko dla literatury. Na przykład upadtl powstania styczniowego jest węzłowym punktem w dziejach walk naro dowowyzwoleńczych w Polsce i równocześnie w procesie historyczno literackim odgrywa rolę słupa granicznego między epoką romantyczni) a tzw. pozytywizmem. Podobnie rok 1918, data odzyskania przez Polski) niepodległości, stwarza wyraźną granicę pomiędzy dwiema odmiennym epokami literackimi. Natomiast rok 1822, data wydania Ballad i ronutm sów Mickiewicza, jest momentem przełomowym w dziejach literatury jako pierwsza manifestacja romantyzmu w naszym piśmiennictwie, alej poza tym nie odgrywa jakiejś szczególnej roli np. w historii polityczne! czy gospodarczej.

Fragment procesu historycznoliterackiego zawarty pomiędzy jakimiś zwrotnymi momentami w dziejach literatury, wyraźnie różny od fr.ig mentów poprzedzających go i następujących po nim — nazywamy ok re sem literackim albo epoką literacką. Pierwszy termin jest zazwy czaj używany wówczas, gdy dany etap rozwoju literackiego rozumie n, diachronicznie, jako układ rozwijający się w czasie, drugi zaś wtedy, gdy etap taki ujmujemy przede wszystkim synchronicznie, jako struł 1 turę wzajem określających się elementów. Zasady, według których u odrębnia się poszczególne epoki literackie, tzw. zasady periodyzacji, i jednym z podstawowych składników teorii procesu historycznolitenu | kiego. Trzeba jednak przyznać, że w tym zakresie nauka o literaturze jcM jeszcze bardzo ułomna i — jak dotąd — zasady periodyzacji historyczni

IKlM.il kicj nie zostały zbudowane w sposób metodologicznie zadowalający i merytorycznie uzasadniony. Wszystkie twierdzenia mają ta charakter IMi I iliżi my w stopniu daleko wyższym niż w innych dziedzinach wiedzy u lu< nturze.

W podanym wyżej określeniu epoki literackiej zwróciliśmy uwagę

tdwa czynniki: na to, że okres literacki jest fragmentem procesu hi-ry< znoliterackiego, i na to, że zawiera się pomiędzy jakimiś wyraźnymi Atnicami, które go oddzielają od innych ogniw owego procesu. Nasuwa *!v i u porównanie z fabułą powieściową. W przebiegu fabularnym wyłapują kolejno zdarzenia, które nie tylko sąsiadują ze sobą, ale łączą się * pi wne zespoły, zachowujące więź z innymi zespołami, podporządkowane wraz z nimi nadrzędnym regułom kompozycji, jednakże dość Wyraźnie odrębne od siebie, rozgraniczone i wewnętrznie spoiste, /rw nętrznym odpowiednikiem takiego zespołu zdarzeń fabularnych |< m np. rozdział powieści. Można by przenośnie powiedzieć, że okres ilirr.icki jest właśnie takim „rozdziałem” procesu historycznolite-im kiego.

Przy wyznaczaniu ram czasowych okresu literackiego należy rozstrzygnąć podstawowe pytanie: czy granice danej epoki literackiej są jedno-feteśnie granicami okresu historycznego w dziejach danego narodu (np. il" inlziestolecie międzywojenne 1918—1939 w literaturze i historii Polski), czy też wytyczają jedynie fragment przebiegu dziejowego samej literatury. Czyli, innymi słowy: czy dynamika rozwojowa literatury jest w konkretnym wypadku zbieżna z rozwojem historycznym, czy też różni mę od niego. Zasady periodyzacji muszą uwzględniać zarówno specyficzne właściwości rozwoju literatury, jak też związki — bezpośrednie lub po-lirrdnie — literatury z procesem społeczno-historycznym. Wynika to • faktu, że procesem historycznoliterackim rządzą prawidłowości wewnętrzne i zewnętrzne. Podane wyżej przykłady — a można ich przywołać znacznie więcej — świadczą, że granice okresu mogą być wynikiem za-ińwno łącznego działania obu tych rodzajów prawidłowości, jak i działania tylko prawidłowości immanentnych. Nigdy wszakże za granicę okresu literackiego nie można uznać takiego zjawiska historycznego (politycznego czy ekonomicznego), które nie było równocześnie wyraźną ..cezurą” w rozwoju literatury (np. przewrót majowy w r. 1926 w Polsce). I )!ategO też, jeśli np. upadek powstania styczniowego uznaje się za granicę dwóch epok literackich, to nie z powodu jego konsekwencji poli-ucznych (zmiana koncepcji stosunku do zaborcy) i ekonomicznych

469