47133 Obraz
3 (126)

przypadkach obejmujemy badaniem albo pewien jednostkowy przedmiot czy zdarzenie, albo pewną skończoną klasę takich przemiotów czy zdarzeń i określamy zależności, jakim one podlegają, w tym celu. aby uzasadnić pewne twierdzenie o ogólniejszym zakresie niż zakres objęty badaniem, często maksymalnie ogólne.

Różnica pomiędzy tymi dwoma rodzajami problemów polega - jak wspomnieliśmy wyżej - na tym, iż w pierwszym przypadku zakres zjawisk objętych badaniem pokrywa się z zakresem rzeczywistości interesującej badacza jako przedmiot jego dociekań, w drugim zaś przypadku zakres zjawisk objętych badaniem ważny jest dla badacza dlatego, iż reprezentuje pewną klasę od siebie ogólniejszą. Ale ta klasa - ogólniejsza od klasy zjawisk objętej samym badaniem - może być ograniczona czasowo-przestrzennie i tym samym skończona, może też być pojmowana w sposób uniwersalny, bez czasowo--przestrzennych ograniczeń. Chcielibyśmy wówczas, aby twierdzenie było ważne dia pewnego ogólnie pojętego typu zdarzeń, aby było prawem nauki¹'. Socjolog podejmujący na zlecenie dyrekcji badanie całej załogi, aby wykryć źródła wzmożonej absencji, obejmuje zakresem badań cały ..przedmiot badania" - to. co go interesuje, jest równoważne temu. co obserwuje i analizuje bezpośrednio. Podobnie jest w przypadku lekarza badającego pacjenta. Ale już historyk, który interesuje się społeczeństwem polskim wieku XVI. jest w sytuacji innej. Dane, jakimi rozporządza, z reguły dotyczą tylko części przypadków, stanowią jedynie próbę szerszej kategorii przypadków, o których formułuje on swoje uogólnienia. Jednakże zainteresowaniami swoimi obejmuje on nadal pewną skończoną ilościowo kategorię ludzi dość wyraźnie ulokowanych w historii i gdyby miał dane kompletne o nich. chętnie by z nich skorzystał. Podobnie Instytut Gallupa interesują często zamiary wyborcze określonej kategorii ludzi w określonym czasie, na przykład ogółu wyborców amerykańskich roku 1980. Przedmiot problemu badawczego jest tu jak najbardziej historyczny, ale obiekty objęte bezpośrednim badaniem są jedynie jego próbą. Natomiast w badaniach eksperymentalnych nad małymi grupami badane zespoły z reguły są próbą pewnej uniwersalnie pojętej (choć niezbyt wyraźnie określonej) kategorii i przedmiot interesujący badacza zdefiniowany jest w kategoriach typologicznych, a nie historycznych. Chciałby on w wyniku swojego badania sformułować zdanie ogólne dotyczące pewnej uniwersalnie pojętej klasy — wszystkich grup pewnego rodzaju; zamierzone twierdzenie ma być więc ogólnym prawem nauki. Widzimy zatem, że wyróżnić tu trzeba nie dwie, ale trzy kategorie sytuacji:

(a)    Sytuacje pierwszego rodzaju polegają na tym, iż celem badania jest uzasadnienie twierdzeń o pewnym jednostkowym przedmiocie lub o pewnej ograniczonej - czasowo--przestrzennie określonej - klasie zjawisk; zarazem badaniem naszym obejmujemy cały zakres rzeczywistości, dla którego chcemy formułować twierdzenie: bądź jednostkowy przedmiot (co jest oczywiste), bądź wszystkie przedmioty danej klasy. Sformułowanie zbioru twierdzeń o uczniach pewnej szkoły na podstawie wyników uzyskanych z przebadania wszystkich tych uczniów - oto przykład tej sytuacji.

(b)    W sytuacjach drugiego rodzaju zamierzamy sformułować twierdzenie o pewnej historycznie skończonej, tj. czasowo-przestrzennie ograniczonej, klasie przedmiotów czy zjawisk lub o zależności, której one podlegają, ale badaniem obejmujemy jedynie część

Patrz rozdział czwarty, paragraf 2.

tych zjawisk, ich ..próbę” i z wyników badania tej próby uogólniamy wnioski na cala populację. Mamy do czynienia z tego rodzaju sytuacją, kiedy Instytut Gallupa na podstawie przebadania próby 2000 mieszkańców USA formułuje uogólnienie na temat opinii wszystkich mieszkańców tego kraju w okresie badania. O problemach metodologicznych związanych z tego typu uogólnieniami mówić będziemy obszernie w jednym z dalszych rozdziałów,

(c) Sytuacje trzeciego rodzaju polegają wreszcie na tym, iż celem badania jest twierdzenie potencjalnie odnoszące się do nieskończonej liczby przypadków określonych jedynie w sposób typologiczny, bez ograniczających jego ważność czasowo-przestrzen-nych współrzędnych, a więc uniwersalne prawo nauki. Tutaj oczywiście zawsze musimy posługiwać się ,,próbą”, ponieważ liczba przypadków, dla jakich potencjalnie ważne jest nasze twierdzenie, jest nieskończona (a zbadać możemy tylko skończoną liczbę przypadków), w sytuacjach zaś drugiej kategorii (kiedy z próby uogólnialiśmy wyniki na zbiorowość skończoną) jest do pomyślenia badanie obejmujące wszystkie przedmioty, dla których ważne mają być twierdzenia, tyle tylko, iż badania takie byłyby bardzo żmudne i kosztowne. Teoretycznie biorąc, jest bowiem do pomyślenia badanie poglądów wszystkich członków' jakiegoś dużego nawet społeczeństwa - i czasem naw-et się to praktycznie robi - w postaci referendum. Badania na próbie są w takim przypadku jedynie ułatwieniem pracy badacza - w przypadku ogólnych praw nauki są one zasadniczą koniecznością.

Nasuwa się więc kolejna teza: dopóki nie wiadomo, jak ogóine mają być wnioski z badania, dopóty problematyka tego badania jest niejasna w jej bardzo ważnym aspekcie. Aby określić stopień zamierzonej ogólności, należy rozstrzygnąć, jakiego rodzaju twierdzenie - rozpatrywane ze względu na jego ogólność - chcielibyśmy sformułować na podstawie wyników' badania. Twierdzenia te były analizowane wyżej ze względu na to, jak się ma zakres ogólności zjawisk objętych badaniem do tego zakresu zjawisk, o którym chciałoby się formułować odpowiednie wmioski. Jednakże przy formułowaniu problematyki badań najpierw należy sobie uzmysłowić, o jakim zakresie zjawisk chcielibyśmy coś orzekać, a dopiero później: jaki - w związku z tak sformułowanym celem badania - zakres rzeczywistości chcemy i jesteśmy w stanie objąć naszymi badaniami. Cel badań powinien określać badaną zbiorowość, a nie odwrotnie.

Podana wyżej typologia sytuacji dokonana została ze względu na intencje badacza lub inaczej - ze względu na charakter problemu, z jakim przystępuje on do badania. Intencje le nie muszą pokrywać się z rzeczywistymi konsekwencjami wyników badania. Badacz może dążyć do weryfikacji hipotezy uniwersalnej, tj. do uzasadnienia ogólnego prawda nauki, ale mimo to nie będzie w-' stanie wyjść w swoich empirycznie zasadnych wmioskach nad poziom ogólności twierdzeń o wąskim, historycznie ograniczonym zasięgu lub wręcz twierdzeń opisujących jedynie bezpośrednio zebrane dane, jeśli dojdzie do wmiosku, ze danych, jakimi rozporządza, nie może uznać za reprezentatywne dia szerszych, uniwersalnie czy nawet historycznie pojętych klas zjawisk. Ale możliwa jest i sytuacja odwrotna, w której podejmujemy badanie, kierując się wyłącznie zainteresowaniem bezpośrednim przedmiotem badania, a wynika z tego wiedza o zasięgu i doniosłości znacznie szerszej. Przypadek, którym się zainteresowaliśmy, może się nie mieścić w dotychczas istniejących schematach klasyfikacyjnych. Zmusza on nas wówczas do wzbogacenia naszej aparatury pojęciowej tak. aby również i on się w niej mieścił. Dalej,

45