47633 obraz4

znów — jak przy Justynianie — narzuca się pytanie, jakim cudem 200 lat po Malidim autor Fihristu an-Nadim mógł się zaznajomić w Bagdadzie aż z 300 manichejczykami ¹.

3. Od tej pory przyszłość należała do manicheizmu peryferyjnego, gdyż zarówno w cesarstwie zacnodmorzymskim, jak i bizantyńskim, jak wreszcie w kantacie bagdauz-kim nie dano mu warunków do legalnej działalności. Tak oto zagubiona wśród pustyń i stepów środkowoazjatyckich turkmeńska bo-gdiana ze stolicą w Bamarkandzie, kwitnąca podówczas i ożywiona kraina podległa muzułmanom, ale rządzona przez księcia tureckiego, stała się centrum manicheizmu. Książę sogdiański Taghangliaz uplasował się jako pierwszy w szeregu władców mongolskich, którzy ulegli wpływom misji manichejskiej. Bzięki wylotowemu położeniu Sogdiany w stosunku do tak zwanego Jedwabnego Szlaku, wiodącego przez środkową Azję z Chin do Persji, pierwszy misjonarz manichejski mógł zawitać już w 694 r. na dwór cesarza chińskiego z dynastii Tang w stoiicy Lojang.

Wracając jeszcze do manicheizmu środko-woazjatyckiego trzeba zaznaczyć, że tu wygasanie manicheizmu następowało kilkoma lalami. Po ogromnym sukcesie w postaci uzyskania statusu religii panującej w państwie Ujgurów w Azji środkowej, krótkim jednak, bo trwającym zaledwie 77 iat (763—840), do chwili zniszczenia tego państwa przez Kirgizów, musiał manicheizm szukać ostoi w dwóch maleńkich państewkach, jakie si<; o-stały wobec obcego zalewu, mianowicie na terenie obecnej prowincji chińskiej Kan.su (przy Szlaku Jedwabnym) i Szansi (na zachód od Pekinu). Co ważniejsze, religia ta zdołała się również utrzymać w Kaoczang na wschód od kotliny turfańskiej, bogatej w zabytki literackie kanonu manichejskiego ².

Ale i z tych kryjówek wyrugował manicheizm buddyzm lamaistyczny, a potom opanował państewka poujgurskic i Sogdianę zwycięski islam. Ostateczny cios zadało wegetującej jeszcze religii najście Mongołów na początku XIII stulecia pod wodzą Czyngis--ehana. Rok 1220 można przyjąć za przybliżoną datę całkowitego upadku manicheizmu środkowo azj atyckiego.

4. Osobny rozdział to upadek manicheizmu w Chinach. Jego los zależał całkowicie od postawy kolejnych cesarzy. Różnica między Synami Nieba a imperatorami rzymskimi była znaczna, jeżeli idzie o stosunek do wiary manichejskiej. W orzeczeniach Vvladców Państwa Środka manicheizm występuje w podobnej roli, jaką w XVII w. przyszło odegrać w Chinach misjonarzom jezuickim. Religia ta nie występowała na Dalekim Wschodzie w postaci zwartej sekty, ale docierała do świadomości dworu poprzez imponujące naukowe

209

1

An-Nadim, Fihrist al-Ulum, Arabischer Text mit deutscher tibersetzung: Mani, von G. Fliigel.

2

A. Pincherle, Manicheismo, w: Encirlopedia Italiana, t. 22, Roma 1934, s. 123,