47646 LastScan11 (8)

54 Relacja człowiek-przyroda na przykładzie miasta

“Jeśli chce Pan popatrzeć na drzewa, to dlaczego nie je-dzie Pan po prostu za miasto?» — zapytano go. Pan Keuner odpowiedział zdziwiony: “Powiedziałem, że chcę je widzieć wychodząc z domu»”^{1 2},

Sprowadzenie przyrody do miasta nie przezwycięża jednak oddalenia od niej, zmienia się jedynie to, że stosunek do przyrody ze stosunku do tego, co zewnętrzne, przemienia się w stosunek powierzchowny. Trzeba ponadto podkreślić, że owo sprowadzenie przyrody do miasta nie wypływa po prostu z mieszczańskiej tęsknoty za przyrodą, lecz jest przynajmniej w części rezultatem socjoekonomicznego rozwoju miasta.

Sprowadzenie przyrody do miasta nawiązuje do dwu kulturowych form stosunku do przyrody, które można określić jako przedmieszczańskie lub paramieszczań-skie: mam tu na myśli z jednej strony feudalny zamek z jego parkiem, a z drugiej willę. Park jest produktem i spadkobiercą dworskiej formy życia, która wyraziła się w dwu wielkich typowych formach kształtowania przyrody — francuskiej i angielskiej. Forma francuska, nazywana również architektoniczną, polega na geometrycznym i ornametalnym uporządkowaniu przyrody, co sprawia, że park staje się przedłużeniem zamku. Forma angielska, nazywana też malarską, polega na takim aranżowaniu scenerii przyrody, które sprawia, że staje się ona doświadczalną przestrzenią w bezpośredniej bliskości zamku^1B.

Willa jest produktem patrycjuszowskiej formy życia, tj. arystokracji miejskiej; nie zawsze też da się ją jasno odróżnić od feudalnego parku. Jeśli przypomnimy sobie Vilła Borghese w Rzymie lub Villa Taranto nad Lago Maggiore, to widać jasno, że wyrażenie „willa" jest tu raczej określeniem parku. Willa jako typ jest jednak formą stosunku do przyrody wytworzoną przez ntiesz-kańca miasta³, który mógł sobie pozwolić na to, by nie tylko iść na spacer poza miasto, aby znaleźć się na łonie przyrody, ale też by wybudować sobie tam drugi dom. Willa jest wiejskim domem mieszkańca miasta, co wyraźnie odróżniają od usytuowanego w parku feudalnego zamku. Jako posiadacz willi mieszkaniec miasta chce korzystać z zalet mieszkania na wsi, ale nie chce na serio dzielić wiejskiego życia. Dlatego willę charakteryzuje ogrodnictwo zdobnicze oraz wolna, tj. nie służąca zarobkowi uprawa roli. Taka forma życia mieszkańca miasta na łonie przyrody ma długą tradycję —■ od rzymskiego patrycjatu — przypomnijmy Tuskulum Cycerona — poprzez wielkie renesansowe wille włoskie, na przykład w górach albańskich, do wiejskich domów mieszczaństwa przemysłowego w XIX wieku.

Feudalny park i mieszczańska willa jako relacje do przyrody nie są ani integracją przez pracę, ani odniesieniem do przyrody jako do tego, co zewnętrzne. Przyroda należy zarówno do feudalnego właściciela parku, jak i do patrycjuszowskiego posiadacza willi, jest ona częścią ich sposobu życia. W wersji dworskiej przyroda staje się przestrzenią reprezentacyjną bądź przestrzenią doświadczeń estetycznych, w wersji patrycjuszowskiej — wiejską siedzibą.

Od wielu XIX willa i park stają się częścią miasta. Jest to raczej rezultat przemian politycznych i gospodarczych niż wynik dążenia mieszkańca miasta do przezwyciężenia opozycji miasta i przyrody. Początkiem tego procesu nie było zakładanie w miastach parków czy budowanie miejskich domów jako willi. Z historycznego punktu widzenia byłaby to pojęciowa sprzeczność. Park staje się częścią miasta, gdyż w wyniku rewolucyjnego przezwyciężenia feudalizmu lub jego powolnego obumierania parki zostają otwarte, a rezydencje stają się miejscami publicznymi. Dopiero później do-

1

   Bertold Brecht, Cesarnmelte Werke In 20 Bdndcn. Sulirkamp, Frankfurl/M. 1982. Bd. 2, s. 38In.

2

   Zob. artykuł poświęcony temu tematowi w niniejszej książce: Znaczenie ogrodu angielskiego,... s. 67-81.

3

Fritz Dórrcnlaus, Villa und Villegiaturci in derToskana. Eine italie-niscl\e InstUution und ihre gesellschąftgeograjische Bedeutimg, Stei-ner, Wiesbaden 1976.