49854 ScannedImage 14

nad polityką. To raczej komunikacja funkcjonalna zaczęła stopniowo przeważać nad komunikacją opartą na grupach statusowych. Zmiana ta nie była oczywiście ani łagodna, ani nagła. Wiele form przejściowych, takich jak monarchie absolutne czy imperia merkantylistyczne, zapewniało kontynuację w warunkach zmiany. Kluczem do całego procesu było jednak wy-swobadzanie się rozmaitych typów funkcjonalnej racjonalności spod nadzoru uprzywilejowanych grup statusowych. Pogoń za kapitałem stała się głównym celem pewnych grup, działających głównie w miastach i w znacznej mierze niezależnych od tradycyjnych ośrodków politycznych. Z różnych względów, system scentralizowanej kontroli nie objął tych nowych ośrodków władzy gospodarczej, aż w końcu same centra polityczne zaczęły uzależniać się od nich, czerpiąc środki na finansowanie swojej coraz bardziej rozbudowanej administracji i rosnących imperialnych ambicji (zob. zwłaszcza Wallerstein, 1974a). Do tego czasu jednak polityczne i gospodarcze sposoby działania uległy już znacznemu zrównoważeniu.

Przejście do priorytetów funkcjonalnych we wczesnonowoczesnej zachodniej Europie nie dotyczyło tylko polityki i gospodarki. Religia, skupiona wokół Kościoła rzymskiego, uzyskała znaczną niezależność już w X i XI wieku. Przemiany zachodzące w Kościele, zwłaszcza w dziedzinie prawa kanonicznego, przyczyniły się nie tylko do powstania odrębnych sposobów rozwijania wiary, ale wpłynęły także na kształt świeckich systemów prawnych i rozwój indywidualistycznych tradycji myślenia (por. Luh-mann, 1984c; 1989b; Nelson, 1968; 1969). Zjawiskom tym towarzyszył początek rewolucji technologicznej opartej na różnicujących się coraz bardziej badaniach naukowych. Rozwój każdego z tych systemów możliwy był tylko w takim środowisku społecznym, w którym rozwijały się także pozostałe systemy. Dlatego na przykład rozwój gospodarki kapitalistycznej uzależniony był od rozwoju systemów: religijnego, prawnego, politycznego i naukowego, i równocześnie sam wpływał na ich rozwój.

Przejście do funkcjonalnie wyspecjalizowanych systemów społecznych zwiększyło w końcu zachodnie zdolności komunikacyjne do niespotykanych wcześniej rozmiarów. Ten wzrost oznaczał, że mieszkańcy Zachodu w epoce nowoczesnej zaoferowali światu zinstytucjonalizowane techniki i formy organizacji, które wytwarzały więcej bogactw, a także bardziej zaawansowaną technologię oraz aparat administracyjny i wojskowy niż jakakolwiek inna cywilizacja na świecie⁴⁸. Ta niezrównana potęga wraz z kulturowymi ideami i wartościami, będącymi nieodłączną częścią rozwoju zachodniej cywilizacji, uruchomiła i napędzała ekspansję Zachodu. Trzeba jednak podkreślić, że ta imperialna ekspansja zależała nie tylko od doskonalenia się poszczególnych obszarów funkcjonalnych, ale też - w równej mierze - od zdolności każdego z tych obszarów do rozwijania się względnie niezależnie od pozostałych, przy jednoczesnym silnym od nich uzależnieniu. Trudno na przykład zaprzeczyć, że poszukiwanie nowych źródeł kapitału było motorem napędowym zachodniej ekspansji. Podobną funkcję pełniły jednak także: marzenie o politycznym imperium, chęć nawracania ludzkich dusz i głód odkryć naukowych. Każda z tych ekspansji kierowała się własną logiką. Ich historie powstawały niezależnie od siebie. Rewolucja naukowa nie była bezpośrednio związana z ekspansją terytorialną, ale miała decydujące znaczenie dla rozwoju handlu i imperium. Zachodnia gospodarka rynkowa rozprzestrzeniła się na rozmaite obszary świata bez udziału, lub przy minimalnym udziale, politycznej kontroli europejskich ośrodków imperialnych, choć całe przedsięwzięcie mogłoby się nie powieść bez aktywnego wsparcia z ich strony. Misjonarze chrześcijańscy nie zawsze byli tylko agentami imperialnej i kapitałowej ekspansji - realizowali także własne cele religijne, które nierzadko stały w sprzeczności z celami żołnierzy i kupców.

Widziana z tego punktu widzenia zachodnia ekspansja była więc jednocześnie Wallersteinowską koniecznością i Luhmannowskim dziełem przypadku. Zachodnie systemy nie poszerzały swego zasięgu tylko dlatego, że wymagała tego konieczność poszukiwania nowych źródeł kapitału i tylko w wytyczonym przez tę konieczność zakresie, choć dzisiejszy globalny zasięg tych systemów jest nie do pomyślenia bez ekspansji gospodarczej. Stwierdzenie to odnosi się także do religii. Rozprzestrzenienie się w tym okresie misji chrześcijańskich praktycznie na obszarze całego świata było

⁴⁸ Ciekawe porównanie z Chinami przeprowadza Levenson (1967). Do XV wieku Chiny wyprzedzały Europę Zachodnią zaawansowaniem technologicznym i ekspansją handlową. Cesarstwo Chińskie zahamowało jednak rozwój obu trendów w obawie przed powstaniem konkurencyjnych ośrodków politycznych (redystrybucyjnych), a także dlatego, że w odróżnieniu od szesnastowiecznych państw europejskich nie potrzebowało owoców takiego rozwoju dla utrzymania swojej potęgi.

101