ScannedImage 3

gen, może się to sprowadzić do ujawnienia dominacji jednych genów nad drugimi, w związku z czym rozwijająca się cecha jest uwarunkowana genem dominującym. Tak zdeterminowana cecha nic ulega zmianom w ontogcnczic.

Większość cech określana jest wieloma genami. Takie dziedziczenie stanowi rodzaj transmisji genetycznej, w której wiele genów ma slaby kumulujący się wpływ na określoną cechę, na przykład wymiary ciaia kontroluje wiele genów. Tam. gdzie dużo kości wzrasta na określonej przestrzeni, musi istnieć ograniczenie tendencji wzrostowych wszystkich — ma tu miejsce sumujący się wpływ wielu genów. co prowadzi do pośredniej wielkości cechy, której rozwojem te geny kierują.

Jednostkowe działanie każdego z genów biorących udział w kontroli rozwoju danej cechy jest tym mniejsze, im więcej tych genów wchodzi w skład danego zespołu. Jeżeli jednak w określonych warunkach nastąpi mutacja któregoś genu, to jego rola wzrośnie i gen ten może zdominować pozostałe słabe geny. doprowadzając do drastycznej zmiany warunkowanej nim cechy — zaburzenia w proporcjach ciała.

Genetyczna kontrola rozwoju jest realizowana w drodze:

—    genetycznej powtarzalności materiału w komórkach.

—    zakresu i ilości wytwarzanych białek,

—    tempa procesów biochemicznych i fizjologicznych, mających wpływ między innymi na tempo procesów rozwojowych,

—    sposobu odpowiedzi organizmu na bodźce środowiskowe.

Uwarunkowanie genetyczne rozwoju poszczególnych cech somatycznych prowadzi do zapewnienia odpowiednich wymiarów, a w efekcie do utrzymywania się w ramach pewnej zmienności mię-dzyosobniczcj podobnych proporcji i kształtów ciała. Informację o sile genetycznej kontroli możemy uzyskać dwiema drogami — badaniem korelacji między rodzicami a dziećmi i badaniem bliźniąt. Z badań takich wiemy, że poszczególne cechy wykazują różne współczynniki korelacji między rodzicami a potomstwem i że zmieniają się wraz z wiekiem.

Jedną z istotnych spraw dotyczących genetycznego sterowania rozwojem jest związek między tempem lub długością trwania rozwoju danej cechy a jej ostateczną wielkością.

Wcześnie dojrzewające dzieci są wyższe od swoich później dojrzewających rówieśników, ale ci ostatni później kończą wzrastanie, wi«;c jako osoby dorosłe mogą osiągnąć podobne wymiary. W wyniku dłuższego rośnięcia zarówno dziewczęta, jak i chłopcy późno doj-rzewający mogą jako dorośli mieć dłuższe kończyny dolne niż ci, którzy dojrzewali wcześnie. Wcześnie dojrzewający są w każdej klasie wieku starsi fizjologicznie, a jako dorośli — ciężsi niż dojrzewający później. Wiele danych wskazuje, że tempo rozwoju jest w pierwszym rzędzie regulowane czynnikami środowiskowymi, przede wszystkim żywieniem, natomiast wiek zarastania nasad kości długich — głównie czynnikami genetycznymi. Końcowy wynik jest więc wypadkową działania determinantów genetycznych i modyfikatorów środowiskowych, choć jest także regulowany hormonalnie. O ostatecznej wielkości poszczególnych kości, a więc także wysokości ciała, może decydować typ sprzężenia zwrotnego między centrami stymulującymi wydzielanie hormonów (podwzgórze) a poziomem hormonów regulujących wzrastanie (przekroczenie tego poziomu powoduje zarastanie płytek wzrostowych).

Regionalne następstwo intensywnego wzrastania oraz czas jego trwania mogą być związane z wrażliwością tkanki w danym obszarze ciała, a różnice międzyosobniczc — uwarunkowane genetycznie wyższą lub niższą wrażliwością tkankową osobnika.

Przeważa pogląd, że silniej genetycznie jest kontrolowana kolejność przejawów rozwoju, aczkolwiek i tempo, i kolejność znajdują się z pewnością pod wpływem genów.

Następstwo pewnych zjawisk rozwojowych jest obserwowane u wszystkich gatunków, ma więc zastosowanie i w rozwoju człowieka. Na przykład kolejność wyrzynania się zębów jest tak stabilna, że wymienia się ją jako cechę gatunkową. Kolejność rozwoju jest zachowana także dla procesów kostnienia w skali całego organizmu. Różna jest kolejność kończenia wzrastania w obrębie odcinków kończyn — w kończynie dolnej najpierw kończy rosnąć stopa, następnie podudzie i udo. a w kończynie górnej — ramię, przedramię i ręka.

Większość cech wykazuje wzrost wielkości do pewnego okresu ontogenczy, po czym ma miejsce regres. Dotyczy to prawie wszystkich cech somatycznych i fizjologicznych. Także te procesy wydają się mieć swoją stymulację genetyczną, zmienną w trakcie ontogenczy. Im wcześniejszy jest wiek osiągnięcia szczytu, a więc rozwój pro-

73