ScannedImage 30

Odpowiedź na kryzys

szerzenia starego paradygmatu. Jest to raczej przebudowa danej dziedziny od podstaw, zmieniająca 'niektóre najbardziej elementarne uogólnienia teoretyczne oraz wiele metod i zastosowań paradyg-^flfatyćżftyćhr ‘ W okresie przejściowym problemy, jakie mogą być rozwiązane przez stary i nowy paradygmat, w znacznym stopniu się pokrywają, ale nigdy całkowicie. Zachodzi jednak również zasadnicza różnica w sposobie ich rozwiązywania. Z chwilą gdy przejście już się dokonało, okazuje się, że zmieniło się spojrzenie uczonych na daną dziedzinę, jej metody i cele. Pewien bystry historyk, rozważając klasyczny przypadek reorientacji nauki wskutek zmiany paradygmatu, ujął ostatnio ten proces jako „odwracanie kota ogonem”; polega on „...na operowaniu tym samym co wcześniej zespołem danych, które jednak umieszcza się w nowym systemie wzajemnych relacji poprzez nadanie im odmiennej struktury”¹. Inni, którzy dostrzegli ten aspekt postępu naukowego, podkreślali jego podobieństwo do zmiany w postrzeganiu kształtu, na którą wskazała psychologia postaci: te same znaki na papierze, które początkowo dawały obraz ptaka, odbiera się teraz jako obraz antylopy, lub odwrotnie². Taka paralela może być jednak myląca. Uczeni, patrząc na coś, nie widzą tego jako czegoś innego; oni to po prostu widzą. Omówiliśmy już poprzednio niektóre problemy związane z ujęciem, w myśl którego Priestley postrzegał tlen jako zdef-logistonowane powietrze. Ponadto uczony nie dysponuje taką swobodą przechodzenia od jednego do drugiego sposobu widzenia, jaką ma podmiot w doświadczeniach z psychologii postaci. Mimo to zmiana sposobu widzenia postaci — zwłaszcza że dziś jest to sprawa dobrze znana — może być użyteczna jako elementarny prototyp tego, co zachodzi w wypadku pełnej zmiany paradygmatu.

Nasze poprzednie rozważania dotyczące tego samego procesu w mniejszej skali, w wypadku pojawiania się nowych odkryć, pomogą nam zrozumieć kryzys jako właściwe preludium wyłaniania się nowych teorii. Właśnie dlatego, że pojawienie •się Tiowcj teorii oznacza zerwanie z jedną tradycją praktyki naukowej i wprowadzenie nowej, kierującej się innymi regułami i poruszającej się w świecie innych pojęć, nastąpić to może tylko wówczas, gdy zrodzi się uczucie, że stara tradycja donikąd już nie prowadzi. Stwierdzenie to jest jednak zaledwie preludium badań nad sytuacjami kryzysowymi, a — niestety — pytania, do których ono prowadzi, leżą bardziej w kompetencji psychologa niż historyka. Czym są badania nadzwyczajne? W jaki sposób anomalia staje się czymś prawidłowym? W jaki sposób postępują uczeni, gdy zdają sobie sprawę z tego tylko, że coś jest zasadniczo nie w porządku, i gdy nie dysponują narzędziami, które pozwoliłyby im sobie z tym poradzić? Pytania te wymagają dalszych badań, i to nie tylko historycz-

Herbert Butterfield, The Origins of Modern Science, 1300-1800, London 1949, s. 1-7. [Por.: Rodowód nauki współczesnej, 1300-1800, przeł. H. Krahelska, PWN, Warszawa 1964, s. 5, 6.]

N.R. Hanson, dz. cyt., rozdz. I.