Kuhn1

98 8. Odpowiedź na kryzys

za potwierdzenie teorii i na tej podstawie uwierzył w nią. A przecież studenci akceptują teorię na zasadzie autorytetu nauczyciela czy też tekstu, a nie na podstawie przemawiających za nią świadectw. Czyż mają inną możliwość? Czy mają odpowiednie kompetencje, by postępować inaczej? Zastosowania przytoczone w tekście nie są podane jako uzasadnienie teorii, lecz traktuje się je tak dlatego, że zapoznanie się z nimi składa się na przyswojenie sobie paradygmatu. Gdyby zastosowania podawane były w tekstach rzeczywiście jako fakty uzasadniające teorię, wówczas każde niepowodzenie w przedstawieniu alternatywnych interpretacji albo w analizie problemów, dla których uczonym nie udało się dotąd znaleźć para-dygmatycznego rozwiązania, byłoby oskarżeniem autorów tych tekstów o skrajną jednostronność. Brak jednak jakichkolwiek powodów do takiego oskarżenia.

W jaki więc sposób — by wrócić do wyjściowego pytania — reagują uczeni, gdy uświadamiają sobie zaistnienie.niezgodnośęk.nuędg^teojią /'a doświadczeniem? To, co powiedzieliśmy wyżej, wskazuje, źg jawet / odchyIenie~o wiele większe od tych niedokładności, z jakimi ma się do ^ cźynienia~przyTrinyĆh“żakfośÓwa^    nie-jnusi wywołać żadnej

\^głębszej -reakcji.'-'Jakieś 'odchylenia istnieją ^wszęJNaucę,.instytuęjpiiaI-nej nieobce są nawet najbardziej uporczywe rozbieżności. Bardzo_fzęsto uczeni wolą czekać, zwłaszcza jeśli dostrzegają wiele innych problemów w obszarze badanym. Wspominaliśmy już, na przykład, że przez sześćdziesiąt lat po oryginalnych obliczeniach Newtona przewidywane perigeum Księżyca wynosiło połowę wartości obserwowanej. Podczas gdy najlepsi fizycy-teoretycy Europy bez powodzenia podejmowali próby usunięcia tego odchylenia, wysuwano szereg propozycji modyfikacji newtonowskiego prawa odwrotnie proporcjonalnej zależności siły od kwadratu odległości. Żadnej z tych propozycji nie potraktowano jednak poważnie i — w gruncie rzeczy — to cierpliwe tolerowanie tak znacznego odchylenia okazało się uzasadnione. W roku 1750 Clairaut zdołał okazać, że błąd polega na stosowaniu niewłaściwego aparatu matematycznego i że teoria Newtona ostać się może w postaci nie zmienionej*. Nawet w tego rodzaju przypadkach, gdy takie błędy wydają się zupełnie niemożliwe (czy to dlatego, że zastosowany aparat matematyczny jest prostszy, czy też z tej racji,

* William Whewell, op. cit., vol. n, str. 220—221.

\

Anomalie a stan kryzysu w nauce 99

że jego stosowanie w innych przypadkach okazało się skuteczne), jjrwałe i uświadomione anomalie niejzawsze powodują kryzys. ^Nikt poważnie nie oskarżał teorii Newtona z powodu długotrwałych niezgodności między nią a takimi faktami jak prędkość dźwięku czy ruch Merkurego. Pierwsza z nich usunięta została ostatecznie w sposób zupełnie nieprzewidziany dzięki doświadczeniom nad ciepłem, które podejmowano w zupełnie innym celu. Druga znikła dzięki ogólnej teorii względności, a więc po przezwyciężeniu kryzysu, który nie ona zresztą wywołała¹. Jak widać, żadna z nich nie była dostatecznie fundamentalna, by spowodować sytuację kryzysową. Można je było traktować jako fakty przeczące teorii, a zarazem zostawić na uboczu, do późniejszego rozpatrzenia.    __

Wynika stąd, że [jeśli anomalia wywołuje kryzys, . ta . zazwyczaj musi j ona być czymś więcej niż tylko anomaliąAKłopoty z pogodzeniem parą-dy^atu"ż“dóswmdćzeniem'yystępują za\^e.^v^iększość z nich wcześniej j lub pozmefJ.osia.jQ przezwyciężona, 'często w sposób, który nie daje się z gÓfy"~przewidzieć. Uczony, który przerywa swe badania przy., .każdej anomalif," jaką stwierdza, rzadko kiedy zdoła wykonać powążną^pracę. Musimy~zafem zapytać, co sprawia, że jakaś anomalia wydaje się warta szczegółowego badania. Na pytanie to brak jednak jakiejś w pełni ogólnej odpowiedzi. Przypadki, jakimi zajmowaliśmy się wyżej, są niewątpliwie charakterystyczne, lecz nie wyczerpujące. Czasami anomalia stawiać może pod znakiem zapytania zasadnicze uogólnienia paradygmatu — jak np. problem ruchu eteru dla tych, którzy akceptowali teorię Maxwella. Kiedy indziej anomalia, pozornie pozbawiona zasadniczego, jnąc?epii^_irw>^YÓl^ może kryzys7jeś0”żaitosówania, z którymi jest związana, mają szczególnie doniosłe _ znaczenie praktyczne, jak np. w przypadku rewolucji koper-nikańskiej — dla układania kalendarza i dla astrologii. Albo też, jak w osiemnastowiecznej chemii, rozwój nauki instytucjonalnej przekształcić może anomalię w źródło kryzysu: problem.atosunków—Wagowych.. uzyskaŁ¹zu-pełnie nowe znaczenie w wyniku ukształtowania się metod chemii pneumatycznej. Istnieją zapewne również'i inne okoliczności, które sprawić

7*

1

Na temat prędkości dźwięku piszę w pracy: The Caloric Theory... (op. cit.), str. 136-137.

Na temat precesji perihelium Merkurego zob.: E. T. Whittaker, op. cit., vol. II, str. 151, 179.