51076 SDC11721

Narodziny i upadek gospodarki rynkowej

Napoleona ustanowi) formy własności odpowiadające klasie średniej, przekształcając ziemię w towar na sprzedaż, a hipotekę - w prywatną umowę cywilną.

Kolejnym krokiem, częściowo łączącym się z pierwszym, było podporządkowanie ziemi potrzebom szybko rosnącej liczby ludności miejskiej. Chociaż ziemia nie może zostać w sensie fizycznym przemieszczona, jej płody mogą, jeżeli tylko pozwalają na to prawo i środki transportu. .Tak oto mobilność dóbr do pewnego stopnia rekompensuje brak mobilności mifdzy regionami, w których zostały one wytworzone, a zatem (co sprowadza się do tego samego) handel łagodzi straty wynikające z nieodpowiedniego geograficznego rozmieszczenia możliwości produkcyjnych"^{1 2 3}. Taki pogląd okazał się zupełnie obcy tradycyjnemu spojrzeniu. „Ani u starożytnych, ani w początkach średniowiecza - należy to szczególnie podkreślić - dobra funkcjonujące w życiu codziennym nie były regularnie kupowane i sprzedawane"⁴. Nadwyżki zboża zaopatrywały okolicę, w szczególności pobliskie miasto; rynki zboża aż do XV wieku miały ściśle lokalną organizację. Jednak rozwój miast skłonił właścicieli ziemskich do produkcji przede wszystkim z myślą o sprzedaży na rynku, a w Anglii rozwój metropolii zmusił władze do rozluźnienia ograniczeń nałożonych na handel zbożem i do dopuszczenia do tego, aby nabrał on charakteru regionalnego, choć nigdy ogólnokrajowego.

Ostatecznie, gromadzenie się ludności w miastach przemysłowych drugiej połowy XVIII wieku całkowicie zmieniło sytuację - najpierw w skali państwa, później zaś świata.

Dokonanie tej transformacji było istotą wolnego handlu. Przemieszczanie płodów rolnych zostało rozszerzone z sąsiedzkich okolic wiejskich na tropikalne i subtropikalne regiony - na całym globie zastosowano przemysłowo-rolniczy podział pracy. W konsekwencji ludy z dalekich krajów zostały wrzucone w wir przemian, których źródeł nie mogły rozumieć; z kolei narody europejskie stały się w swoim codziennym funkcjonowaniu uzależnione od niezapewnionej jeszcze integracji życia ludzkości. Wraz z wolnym handlem pojawiły się nowe, ogromne zagrożenia związane z ogólnoświatową współzależnością.

Zakres metod ochrony społeczeństwa przed ogólną destabilizacją byl równie szeroki, jak linia ataku. Choć prawo zwyczajowe oraz ustawodawstwo przyspieszały niekiedy przemiany, jednak czasem też je po prostu spowalniały. Nie zawsze prawo zwyczajowe i prawo pisane dążyły do podobnych rozstrzygnięć.

W powstawaniu rynku pracy prawo zwyczajowe odegrało głównie pozytywną rolę: towarowa koncepcja pracy została po raz pierwszy sformułowana nie przez ekonomistów, lecz właśnie przez prawników.

Co się tyczy związków zawodowych i sprzysiężeń, to prawo zwyczajowe sprzyjało wolnemu rynkowi pracy, aczkolwiek oznaczało to ograniczenie wolności zrzeszania się robotników.

W odniesieniu do ziemi wykładnia prawa zwyczajowego zmieniała się. Na początku sprzyjało ono zmianom, później zaś zaczęło je hamować. W ciągu XVI i XVII wieku często obstawało przy prawie właściciela do poprawy rentowności posiadanej ziemi, nawet jeśli oznaczało to olbrzymią destabilizację możliwości zamieszkania i zatrudnienia. Na kontynencie ten proces przemian wiązał się - jak wiemy 11 przyjęciem prawa rzymskiego, natomiast w Anglii prawo zwyczajowe nie kapitulowało i skutecznie wypełniło lukę między ograniczonymi średniowiecznymi prawami własności a nowoczesną koncepcją własności indywidualnej, nie rezygnując przy tym z zasady prawa precedensowego, kluczowego dla swobód konstytucyjnych. Od XVIII wieku prawo zwyczajowe dotyczące ziemi pełniło jednak funkcję konserwatora przeszłości w przeciwieństwie do wprowadzającego zmiany ustawodawstwa. Ostatecznie zwolennicy Benthama postawili na swoim i między 1830 a 1860 rokiem swoboda zawierania umów została rozszerzona także na prawa dotyczące ziemi. Ten doniosły trend został odwrócony dopiero w latach siedemdziesiątych XIX wieku, kiedy ustawodawstwo radykalnie zmieniło przyjęty wcześniej kurs. Rozpoczął się okres „kolektywistyczny".

Bezwład prawa zwyczajowego byl teraz celowo pogłębiany przez ustawy przyjmowane w celu ochrony domostw' i zajęć mieszkańców wsi przed skutkami swobody zawierania umów. Rozpoczęto szeroko zakrojone działania zmierzające do zagwarantowania pewnego podstawowego poziomu zdrowia oraz higieny w mieszkaniach ludzi ubogich - zapewniano im działki, dawano możliwość ucieczki z dzielnic nędzy i odetchnięcia świeżym powietrzem w parkach. Nieszczęsnych irlandzkich najemców i mieszańców londyńskich mder wyrwało i twardego uścisku praw rynku ustawodawstwo mające chronić ich domostwa

1

Por. B Ohlin. Intcrreglona! and International Tradc, 1935, s. 42.

2

⁴ K, Buchcr. Entstehung der Volkswirtschaft. 1904. Por. też E.F. Penrosc, Population lltcories

3

and Their Application, 1934. gdzie została przytoczona praca LongOelda /. 1834 roku,

4

w której po raz pierwszy pojawił się pogląd, żc ruch towarów można postrzegać jako substytut ruchu czynników produkcji.