52914 Scan0002 (4)

Wiktor B. Szkłowski SZTUKA JAKO CHWYT*

„Sztuka jest myśleniem za pomocą obrazów”. Zdanie to możemy usłyszeć od gimnazjalisty, stanowi ono również punkt wyjścia dla uczonego filologa, który przystępuje do tworzenia jakiejś syntezy teoretycznoliterackiej. Myśl ta zrosła się ze świadomością wielu ludzi. Za jednego z jej twórców należy uznać Potiebnię^{1 2}: „Bez obrazu nie ma sztuki, a zwłaszcza poezji” - twierdzi on (Notatki z teorii literatury, s. 83). „Poezja, tak jak i proza, jest przede wszystkim i głównie pewnym sposobem myślenia i poznania” -mówi on gdzie indziej (ibidem, s. 97).

Poezja jest specjalnym sposobem myślenia, właśnie myślenia przy pomocy obrazów; sposób ten zapewnia pewną oszczędność sił umysłowych, „wrażenie stosunkowej łatwości procesu”, a skutkiem tej oszczędności jest doznanie estetyczne.- Tak rozumiał to i tak podsumował, najprawdopodobniej słusznie, Członek Akademii Owsianiko-Kulikowski³, który niewątpliwie czytał uważnie książki swego nauczyciela. Potiebnia oraz jego liczna

1

* W.B. Szkłowski, Sztuka jako chwyt, tłum. R. Łużny, [w:] Teoria badań literackich zagranicą. Antologia, red. S. Skwarczyńska, Kraków 1986, t. 2, cz. 3, s. 10-28.

2

   Aleksandr Afanasjew Potiebnia (1835-1891), wybitny ukraiński filolog slawista (brat rewolucjonisty Andrieja A. Potiebni), od 1875 r. profesor uniwersytetu w Charkowie; twórca rosyjskiego strukturalizmu, zajmował się językoznawstwem ogólnym, gramatyką historyczną języków rosyjskiego i ukraińskiego, dialektologią, semazjologią i folklorystyką; w swym dorobku naukowym wiele miejsca poświęci! również psychologii twórczości. Opublikował min. Mysi i jazy k (1862); /C istorii ztoukow russkogo jazyka (t. 1,1876; t. 2-4,1880-1883); Iz lekcyjpo tieorii stowiesnosti. Basnia. Posłoiuica. Pogoworka (wyd. 3:1930); praca habilitacyjna Ze zapisek po russkoj grammatikie (t. 1-2,1874; t. 3,1899; t. 4,1941). Od r. 1945 nazwisko Potiebni nosi Instytut Językoznawstwa Akademii Nauk ZSRR w Kijowie.

3

   Dimitrij Nikolajewicz Owsianiko-Kulikowski (1853-1920), rosyjski historyk literatury i lingwista; redaktor miesięcznika „Wiestnik .Jewropy” (1913-1918) i wydawnictwa seryjnego Islorija russkoj literatury XIX wieka (t. 1-5,1908-1910); autor prac porównawczc-historycznych i studiów krytyezaych (m.in.