53630 img351

6 WSTĘP AUTOR. POCHODZENIE I STUDIA 7

świętego². Za czasów następcy Notkera. biskupa Baldcri-cha, w lalach 1008-1018, przez kilka lat przebywa! w Pradze wybitny nauczyciel z Leodiuin Hubald, przypuszczalnie w celu zorganizowania szkolnictwa katedralnego. Byl on uczniem Notkera, a z samym początkiem XI stulecia zdobył duży rozgłos działalnością nauczycielską w szkole przy kościele św. Genowefy w Paryżu¹. Na drugą połowę XI w., w okresie piastowania godności biskupów przez Ważona, Dictwina i Henryka przypada największy rozkwit słynnej leodyjskiej szkoły katedralnej². Nie byl więc przypadkowy wybór miejsca studiów zagranicznych Kosmasa w siedzibie katedry św. Lamberta i dziesięciu „pałaców Boga", jak poeta leodyjski z początku XII w. nazywa dziesięć tamtejszych kolegiat i klasztorów³. Było to znakomite środowisko intelektualne, w którym Kosinas - obok tradycyjnej nauki szkolnej - miał sposobność zapoznania się z najnowszymi dziełami napisanymi w tym środowisku oraz spotkania wielu wybitnych ludzi. W 1056 r. wydano tam ponownie Gęsta episcoporwn Leodiensium Anzelma z Lcodium, kanonika przy katedrze św. Lamberta, pisane częściowo prozą rytmiczną⁴; nie jest wykluczone, że zapoznawano złym dzieleni uczniów szkoły katedralnej. Na stopniu lrivium uczono tam w XI w. z wierszowanego podręcznika Fecwtda ralis, napisanego około 1023 r. przez nauczyciela szkoły katedralnej Egberta z Leodiutn, który pierwszy zużytkował w celach pedagogicznych współczesne świeckie sentencje, przysłowia i opowieści, wprowadzając je jako materiał nauczania obok wersetów z Biblii oraz sentencji czy opowieści z autorów starożytnych i kościelnych⁵.

Za rządów biskupa Dictwina kanonikami przy katedrze św. Lamberta byli między innymi Fryderyk książę lotaryń-ski, późniejszy papież Stefan IX, i Herimann, późniejszy biskup w Metzu⁶. Bliskie stosunki z konfratrami Icodyjski-mi utrzymywał znakomity pisarz i nauczyciel Sigbcrt z Gembloux, autor słynnej Kroniki. Dedykował on jedno ze swoich dziel mistrzowi Kosmasa Frankonowi, ale szczególnie przyjaźnił się z Henrykiem, archidiakonem i dziekanem katedry, który był inspiratorem kilku utworów Sig-berta; Sigbert, prawdopodobnie około 1075 r., napisał do Henryka, na jego prośbę, list sprzeciwiający się twierdzeniom łych. którzy uznają za nieważne msze odprawiane przez żonatych księży⁷. Poglądy takie odpowiadały na pewno mężowi Bożccicchy, podobnie jak oblicze polityczne środowiska leodyjskiego, które w walce Cesarstwa z papiestwem, z rzadkimi wyjątkami, stało wiernie - tak jak Czechy - po stronic cesarza.

Nic znamy dokładnej daty studiów Kosmasa w Lcodium, wiemy tylko, że odbywały się one w okresie długiej dzia-

⁷ Egberts von Luttich, Feęunda ratis zum ersten Malc hcmusgegc-ben nuf ihre Quellen zuruckgcfiihrt und erklart, 1 talie 1889, s. XII, XIX, XXXV1I-1X, XLV1, XLV1II, LX-1.XI1I.

'W. Wallcnbach, R. Hollzmann, o. c„ s. 719-720.

’M. Manitius, o. c., III, Munchcn 1931, s. 46-47,333.342-343.

VI    WSTĘP

rodzinie, zarówno bliższej, jak dalszej, i to nie tylko w okresie mu współczesnym, lecz także w przeszłości. Poza Kroniką czerpiemy naszą wiedzę o losach Thictmara z krótkiego życiorysu, spisanego koło roku 1136 w tzw. Kronice biskupów kościoła mersebnrskiego'. Życiorys ten, oparty głównie na wiadomościach Kroniki Thictmara, w wielu nawet miejscach dosłownie powtórzonych, zawiera jednak niektóre nieznane tam szczegóły, zwłaszcza odnośnie do ściśle kościelnej działalności mersebnrskiego biskupa.

Na podstawie powyższych danych źródłowych możemy ustalić z dużą dokładnością pochodzenie i środowisko społeczne autora Kroniki. Pochodził mianowicie Thietmar ze średnio możnego rodu grafów Walbcck w Saksonii, z którym złączy! się w osobie jego matki inny znany ród, grafów Stade. Rodowód kronikarza, po stronie ojca, można wyprowadzić w głąb aż do jego pradziadka Lotara, który zginął w roku 929 - razem z pradziadkiem macierzystym Thielmara, noszącym również imię Lotar - w bitwie ze Słowianami pod Łąezyncm (1,10). Jego syn Lotar łl (um. w roku 964) brał udział w spisku Henryka bawarskiego przeciw Ottonowi I i o mało nie przypłacił tego głową. Ułaskawiony za wstawiennictwem książąt, skazany został jedynie na konfiskatę majątku i więzienie u margrabiego bawarskiej Marchii Północnej Bcrtolda z rodu Babenber-gów. Ta kara jednak trwała niedługo, gdyż już w następnym roku Otto I przywrócił mu wolność i majątek (II, 21). Dla zmycia swych win - jak mówi Thietmar - Lotar II założył klasztor w Walbcck, w którym nasz kronikarz byl potem przez jakiś czas przeorem (VI, 43).

¹ Chronica episcoporutn ecclesiae Merseburgensis (M.G. SS. X, s. 172-177).

ŻYCIORYS T1UETMARA    VII

Lotar II byl żonaty z Matyldą, córką grafa Brunona z Kwerfurlu, który był dziadkiem stawnego misjonarza i męczennika, św. Brunona. Z małżeństwa tego urodzili się dwaj synowie: Lotar III i Zygfryd oraz córka Ejla (Elswi-ta). Starszy syn, Lotar III otrzyma! prócz hrabstwa walbec-kiego po ojcu, saską Marchię Północną (późniejszą Starą Marchię) i odgrywał dużą rolę za panowania Ottona 11 oraz w pierwszych latach Ottona III, dopóki nic W7sunął się na pierwszy plan wśród możnych saskich jego rywal - margrabia Miśni Ekkehard. Po śmierci Ottona III zwalczał kandydaturę Ekkeharda i popierał starania o tron niemiecki Henryka bawarskiego (V, 3). Umarł w roku 1003 i pochowany został na własne życzenie w Kolonii, z którą związany był przez rodzinę swej matki, Matyldy. Thietmar pozostawał w raczej złych stosunkach ze stryjem Lotarcm, gdyż ten usiłował pozbawić jego matkę należnych jej po mężu praw spadkowych (IV, 17), a także czynił trudności swemu bratankowi przy objęciu stanowiska przeora w Wal-beck (VI, 44). Natomiast dużo sympatii okazuje biskup merseburski synom Lotara Iii: Wirinharowi, który otrzymał Północną Marchię saską po ojcu, lecz stracił ją już w roku 1009 na skutek zabójstwa grafa saskiego Dcdi (VI, 49), Bertoldowi, który odznaczał się nic mniejszą samowolą od swojego brata (VII, 53), i Teodorykowi, który został kapelanem cesarza 1 lenryka II (VI, 81). Ich siostra Brygida była ksienią klasztoru św. Wawrzyńca w Magdeburgu (I, 12).

Młodszy syn Lotara 11 i Matyldy, Zygfryd byl ojcem Thielmara. Kronikarz nazywa go grafem (II, 29; III 17; IV, 16), z czego wynika, iż otrzymał on w spadku część ojcowego dziedzictwa. W młodości brał udział w roku 972 w bitwie pod Cedynią przy boku margrabiego Hodona (II, 29).

1

J. Karwasińska, Studia krytyczne nad żywotami św. Wojciecha, biskupa praskiego, St. Zr. 2 (1958), s. 51-52.

⁵ A. HiKncr. 11'azo unddieScIntlcn i/i Liittich, Breslau i 879, s. 5 i 6 przyp. 2.

2

   W. Wallcnbach, R. Holtematm, Dcutsclilands Geschichtsquellcn im Mittelalter. Deutsche Kaiserzeit, 1/4, Berlin 1943, s. 719-720.

3

   Carmen rhytmicum de ccclesia S. Lamberti Leodicnsis, pisana wiatach 1117-1119, pióra anonimowego kanonika przy katedrze św. Lamberta. M. Manitius, o. c., 3, s. 671.

4

   Momtmenta Germaniac Historica indu ab anno Christi ąuingen-

5

tesimo usqtte ad annum millesimum et quingenlesimum, edidit

6

G.H. Pcrtz, Saiptores (cyt. dalej MGI1 SS) VII, s. 150-151 i 154;

7

M. Manitius, o. c., 2, s. 372-375.