img352

WSTĘP 8 9 AUTOR. POCHODZENIE I STUDIA

lalności nauczycielskiej Frankona. Uczeni wyrażali różne przypuszczenia; niektórzy sądzili, że ukończył nauki; dość wcześnie, już w roku 1061¹⁰ lub około 1065". Najczęściej wiązano studia Kosmasa w Lcodium z wyraźną luką w wiadomościach, występującą w Kronice w latach 1075-1081. Istotnie, przez siedem lat nie są nawet zanotowane w rękopisach Kloniki same niewypełnione daty roczne, które kiedy indziej Kosmas pilnie wypisywał; widoczna jest przerwa w ciągłości Kloniki. Brak materiału do wypełnienia tych dat w Kionice może mieć jednak różne przyczyny - a przyjmując to powiązanie nie rozpatrzono bliżej, czy umieszczenie w tych właśnie latach nauki Kosmasa w Leodiumjcst prawdopodobne w' ramach ówczesnej praktyki szkolnej.

Średniowieczny okres szkolny trwał zazwyczaj jedenaście lat, najczęściej między siódmym a osiemnastym rokiem życia. Najniższy, zwykle trzyletni stopień nauczania, obejmował elementy łaciny: czytanie, początki gramatyki, dalej śpiew kościelny, rachunki, pisanie oraz pamięciowe opanowanie psalmów. Następne osiem lat nauki to najpierw' tri-vium. poświęcone nauczaniu gramatyki, dialeklyki i retoryki na tekstach starożytnych i kościelnych pisarzy, i wreszcie najwyższy kurs - quadrivium, obejmujący arytmetykę, muzykę, dalej geometrię i astronomię, w obrębie których zajmowano się też geografią i tzw. komputem, czyli obliczeniami koniecznymi do budowy kalendarza i ustalania świąt ruchomych w każdym roku¹².

^l0F.M. Pclzcł, J Dobrovsky, Saiplorcs rerum Bohemicarum, 1 Pragach, przed. s. VIII.

"B. Brctholz,Dic Chronik der Biilmicn des Cusmus von Prag unter Milarbcil von W. Wcinbcrgcr herausgegeben von..„ MGH SS, Nova Scries II, Berlin 1923 (cyt. dalej Brcdiolz edycja).

Egberts von Luttich, o. c., s. XVII, XXXVIII; F.A. Specht, Ge-

Najprawdopodobniej oddano Kosmasa do szkoły katedralnej w Pradze - tak jak to zwykle było praktykowane -w wieku chłopięcym. Pod 1074 r. notuje kronikarz opowiadanie o cudownym widzeniu, które miał jako żak praski, w chwili kiedy nucił psalmy w krypcie świętych Kośmy i Damiana (II, 34). Jest to jedna z sensacyjnych opowieści, jakimi kronikarz - nic licząc się z właściwą datą, pod którą daną opowieść należałoby umieścić - wypełniał wspomnianą lukę w Kronice. Pod 1074 r. umieszcza Kosmas najpierw pikantną historię o nieudanym małżeństwie hrabianki toskańskiej Matyldy (II, 32), do którego w rzeczywistości doszło w 1089 r.; potem anegdotkę o brodzie biskupa Gcbharda, a z kolei opowieść o cudownym widzeniu. Jest więc zupełnie prawdopodobne, że opowieść la została umieszczona w tym miejscu Kroniki, tak jak historia o Matyldzie, jako ekskurs, zalecany wprawdzie przez retorykę tylko jako urozmaicenie opowiadania, ale tutaj użyty przede wszystkim dla zapełnienia luki, bez względu na właściwą datę; jest zupełnie prawdopodobne, że Kosmas znacznie wcześniej nucił psalmy w krypcie świętych Kostny i Damiana - wszak św. Radzim zwrócił się wtedy do niego słowami: „Dobry chłopcze”, a przecież w 1074 r. dwudzicstodziewięciolctni kronikarz wyszedł już z najszerzej pojętego wieku chłopięcego, który w średniowieczu liczono najwyżej do dwudziestu ośmiu lat.

Najwcześniej - jako już zaawansowany w nauce, samodzielnie nucący psalmy uczeń - mógł Kosmas modlić się w krypcie świętych Kostny i Damiana z początkiem lat schichte des Unteirichtswesens in Deiascldand von den dltestcn Zeiten bis zur Minę des dreizehnten Jalirliunderts, Stuttgart 1885, s. 67-80, 81-85, 137-139,145.

VIII    WSTĘP

Podobnie jak jego starszy brat, należeć musiał do koła zaufanych ludzi cesarza, skoro w roku 979 jemu i Lolarowi powierzył Otto 11 straż nad zbuntowanym grafem Gero-nem (III, 9). Podczas wielkiego powstania Słowian polab-skich w roku 983 uczestniczył w morderczej bitwie nad Tongerą(III, 19). Po śmierci Ottona II, jak mówi syn, „służył on wiernie zarówno w domu, jak na wojnie” cesarzowej Teofano i w roku 990 wraz z innymi grafami saskimi pospieszył na jej rozkaz na pomoc Mieszkowi polskiemu, kiedy ten jako sprzymierzeniec cesarski zażądał posiłków przeciw księciu czeskiemu Bolesławowi (IV, 11). Następnie, jeszcze w tym samym roku, widzimy Zygfryda po raz ostatni w boju przeciw Lucicom pod Brcnną (IV, 16). Fatalny upadek z konia przyprawia go tutaj o kalectwo, z którego nie zdołał się wyleczyć i 15 marca następnego roku umarł, jak pisze Thietmarz synowską miłością, „ten obrońca ojczyzny i prawy człowiek” (IV, 17).

Córka Lotara II i Matyldy Ejla wyszła za mąż za wspomnianego wyżej margrabiego bawarskiej Marchii Północnej (Nordgau) Bertolda z młodszej linii Babcnbergów, brata margrabiego austriackiego Ludpolda I. Spośród dwóch synów z tego małżeństwa starszy, Henryk, występujący w literaturze pod nazwą Szwcjufurckiego, odegrał dużą rolę w stosunkach polsko-niemieckich. Odziedziczywszy po ojcu bawarską Marchię Północną, należał zrazu do stronników Henryka II i pomagał mu czynnie w objęciu tronu (V, 14). Kiedy jednak król odmówił mu potem przyrzeczonej godności księcia Bawarii, przeszedł na stronę jego wrogów i współdziałał orężnie z Bolesławem Chrobrym w czasie pierwszej wojny polsko-niemieckiej (V, 18, 32, 38; VI, 2). Dopiero w roku 1004, wobec wyraźnego niepowodzenia swej akcji, pokajał się Henryk Szwcjnfurcki przed królem

ŻYCIORYS nilETMARA    IX

niemieckim i oddany zrazu pod straż arcybiskupa Tagino-na (VI, 2), uzyskał potem zupełne przebaczenie królewskie (VI, 13). Umarł w roku 1017 (VII, 63). Jego synem był Otto Szwejnfurcki. późniejszy książę Szwabii (1048-1057).

Drugi syn Bertolda i Ejli, Bukko, był raczej drugorzędną postacią. Thietmar wspomina o nim jako dowódcy grodu Creussen (Crusni), w którym przebywali, w czasie buntu Henryka, jego żona Gerberga wraz z synami (V, 34, 35).

Genealogia Thietmara po stronic macierzystej sięga również do pradziada, owego wyżej wspomnianego imiennika Lotara wałbeckiego, który razem z tamtym zginął w bitwie pod Łączyncm w roku 929. Jego gniazdem rodzinnym był gród Hcrscfcld w hrabstwie Stade, w północnej Saksonii, u ujścia Łaby poniżej Hamburga. Syn Lotara a dziadek Thietmara, Henryk, odziedziczył po ojcu hrabstwo Stade i należał do bardzo wpływowych ludzi na dworze. Thietmar mówi o nim, iż był powinowatym Ottona I (II, 28), w innym zaś miejscu wymienia Ottona I jako ojca chrzestnego córki Henryka. Jadwigi (II, 42). Z czynów wojennych Henryka Stade wymienić należy jego udział w wojnie ze Słowianami w roku 955 oraz w wyprawie przeciwko Danii w roku 974 (III, 6). Umarł po roku 974. Żoną Henryka była Judyta, córka grafa frankońsko-reńskiego Udona I. Jednym z jej braci był książę szwabski Konrad, ojciec księcia Hermana II (997-1013), pretendenta do tronu i rywala króla Henryka II, o którym Thietmar tyle pisze w V księdze Kroniki. Dziećmi księcia Hermana II byli: książę Szwabii Herman III (1003-1012) oraz Gizcla, trzykrotnie zamężna: najpierw za księciem szwabskim Ernestem 1(1012— 1015), potem za grafem brunszwickim Brunonem i wreszcie za cesarzem Konradem II (1024-1039). Inny brat babki Thietmara Judyty, Herbert, był założycielem linii Hammer-