53932 ScannedImage 8

ważano w osobnych artykułach i dzieje się tak aż po dzień dzisiejszy. Jaka jest zatem przyczyna fascynacji tą kwestią¹?

Na pierwszym miejscu należy wymienić niezwykłe wprost zróżnicowanie religii w jej historycznych przejawach. Dotyczy to również i innych tworów społecznych, na przykład rodziny, grupy itd., o ile jednak w ich przypadku różnorodność ową stosunkowo łatwo sprowadzić można do kilku nie budzących wątpliwości cech charakterystycznych, to w odniesieniu do religii daje się to zrobić z trudnością. Po drugie, znaczącą rolę odgrywa fakt, że religia była i jest definiowana zarazem pozytywnie przez osoby religijne, i negatywnie przez krytyków, natomiast nauki, dla których jest ona obiektem badań, zmuszone są podejmować próby sformułowania innej neutralnej definicji. Po trzecie wreszcie wypada uwzględnić, że definicja religii wyznacza jednocześnie zakres samej socjologii religii, czyli definicyjne rozstrzygnięcie posiada bezpośrednie konsekwencje dla znaczenia dyscypliny. Najważniejszą przyczyną jest jednak to, że potoczne rozumienie religii, a więc użycie terminu „religia” tak jak ma to miejsce w codziennym języku jest dla nauki bezużyteczne.

Termin „religia”, który bynajmniej nie we wszystkich językach posiada swe odpowiedniki², w przenikniętym wpływami chrześcijaństwa potocznym języku kultury zachodniej oznacza zawierający wypowiedzi o Bogu i świecie system wierzeń, którego nośnikiem jest pewna organizacja i z którym identyfikacja nosi cechy wyłączności. Tego rodzaju rozumienie z trudem tylko daje

się stosować do religii pozachrześcijańskich. Z jednej strony przywykliśmy wprawdzie do „identyfikowania” określonych religii pozaeuropejskich, mówiąc — cokolwiek beztrosko — o buddyzmie, hinduizmie, shintoizmie itd. jako o religiach. Z drugiej jednak strony popadamy w niemały kłopot, kiedy przychodzi nam określić, co stanowić ma istotnie religijny element owych konstruktów. Trudność związana z intersubiektywnie zrozumiałym określeniem tych elementów, które sprawiają, że jakiś system wierzeń, sposób działania czy jakaś wypowiedź stają się zjawiskami religijnymi, stanowi jądro problemów definicyjnych w naukach o religii. Tak oczywiste dla nas rozdzielenie immanencji od transcendencji, na którym zwykliśmy opierać rozróżnienie tego, co „religijne” od tego, co „niereligijne”, nie odpowiada naturze religii innych niż zachodnie³. Podobnie dychotomia „empiryczne — nieempiryczne”; dopiero nominalizm, który w ogóle umożliwił powstanie samodzielnej nauki, nadał prawomocność stwierdzeniu, że fałszywe z punktu widzenia nauki stany rzeczy nie muszą być takimi z punktu widzenia religii. Tak więc od rozwiązania problemu definicji religii zależy znacznie więcej niż tylko elegancja w określaniu przedmiotu badań. Odpowiednia definicja wyznacza bowiem możliwy zasięg poznania socjologicznego w dziedzinie religii.

2. Główne problemy definicyjne

Dyskusja nad adekwatną definicją religii przebiegała zawsze, i koncentruje się obecnie na dwóch powiązanych ze sobą zagadnieniach. Pierwsze z nich można by w najprostszy sposób określić odwołując się do terminologii radzieckiej jako problem rozróżnienia definicji „fideistycznych” i „naukowych”. Zagadnienie drugie pojawia się w literaturze jako kontrowersja między definicjami „substancjalnymi” i „funkcjonalnymi”⁴, lub, wyrażając to po angielsku, jako substantive vs. functional definition. Bardziej istotną rolę odgrywa w socjologii religii druga z podanych dychotomii, chociaż dalej okaże się, że zaniedbywanie pierwszego z rozróżnień może prowadzić do dalekosiężnych

21

1

   E. Durkheim, Elementarne formy życia religijnego, tłum. A. Zadrożyńska, 1990, tegoż, De la definition desphenomenes religieux, Annie Sociologiąue 2 (1897-8), ss. 1-28. Por. także M. E. Spiro, Religion: Problems of Definition and Explanation, w: M. Banton (red.), Anthropological Approaches to the Study of Religion, 1966, ss. 85 i nast.; F. Ferre, The Definition of Religion, w: Journal of American Academy of Religion 38 (1970), ss. 3 i nast.; U. Bianchi, The Definition of Religion, w: Studies in the History of Religion 19 (1972), ss. 15 i nast.; K. Dobbelaere, J. Lauwers, Definition of Religion — A Socio-logical Critiąue, w: Social Compass 20 (1974), ss. 535 i nast.; P. Berger, Some secortd thoughts on substantive vs functional definitions of religion, w: Journal for the Scientific Study of Religion 13 (1974), ss. 125 i nast.; R. Machalek, Definitional Strategies in the Studies of Religion, w: Journal of the Scientific Study of Religion 16 (1977), ss. 395 i nast.; H. Seiwert, „Religiose Bedeutung" ais wissenschaftliche Kategorie, w: Annual Review for the Social Sciences of Religion 5 (1981), ss. 57 i nast.

2

   Odnośnie do problematyki językowej por. P. Antes, „Religion” einma.1 anders, w; Temenos 14(1978), ss. 184 i nast.

3

   Por. W. Cohn, Ist Religion universal? Probleme der Definition von Religion, w: Intemationales Jahrbuch fur Religionssoziologie 2 (1966), ss. 201 i nast.

4

   Najlepszego jak dotąd przeglądu dostarcza: K. Dobbelaere, J. Lauwers, op. cit. (zob. przyp. 2).