55821 ScannedImage 45

chrześcijańskich budowli, które stały tam dawniej, a zostały zniszczone lub uszkodzone przez Chosroesa II w 614 r., i zatrudnił tubylczych rzemieślników (niektórzy z nich mogli być pochodzenia bizantyjskiego). Tutaj zmieniono radykalnie stare wzory, co pociągnęło za sobą wprowadzenie mozaiki i innych motywów dekoracyjnych, a kopuła miała przewyższać swym pięknem kopułę Kościoła Świętego Grobu ^m. W rezultacie powstał pomnik architektoniczny o tak szlachetnej piękności, że nic nie zdołało go zaćmić. Dla muzułmanów Skalna Kopuła stanowi coś więcej niż obiekt archeologicznego zainteresowania o dużej wartości artystycznej — jest to żywy symbol ich wiary. Chociaż ulegała licznym przebudowom oraz remontom, zwłaszcza po strasznym trzęsieniu ziemi w r. 1016 ^U2, to jednak zachowała na ogół swą oryginalną formę i dlatego -jest najwcześniejszym pomnikiem muzułmańskim, jaki przetrwał do naszych czasów. Najstarszy opis kopuły — Ibn al-Faąiha ^{1 2 3 4} pochodzi z około 903 r.; następny al-Maqdisiego ^1U, napisany został około 985 r.

MECZET AQSA

Podobnie jak Skalna Kopuła, meczet Aqsa jest również sanktuarium. Nazwa al-Maśgid al-Aqsa, jak dowiedzieliśmy się uprzednio, jest używana w literaturze arabskiej w ogólnym znaczeniu, które obejmuje cały zespół świętych budynków, składający się z samej kopuły, grobowców, klasztorów derwiszów (takija lub zawija) i publicznych fontann (sabil), budowanych przez wielu kalifów, począwszy od 'Abd al-Malika, a skończywszy na otomańskim sułtanie Sulajmanie Wspaniałym, zajmujący teren około 34 akrów. W ścisłym znaczeniu tego słowa Aqsa jest używane w odniesieniu do meczetu zbudowanego przez "Abd al-Malika niedaleko od Kopuły. Przy jego budowie wykorzystano ruiny kościoła św. Marii, wzniesionego przez Justyniana, a stojącego na tym miejscu aż do czasu zburzenia go przez Chosroesa. Około 771 r. meczet Aqsa został odbudowany przez Abbasydę al-Mansura po trzęsieniu ziemi, a później zmodyfikowany przez krzyżowców. Salah ad-DIn (Saladyn) przywrócił ten meczet w r. 1187 islamowi. Podobnie jak w przypadku Kopuły, najwcześniejsze jego opisy znajdują się u Ibn al-Faqiha⁵ i al-Maqdisiego ^ua.

MECZET OMAJJADÓW

W r. 705 al-Walid, syn 'Abd al-Malika, przejął damasceńską bazylikę poświęconą św. Janowi, pierwotnie świątynię Jupitera, i wybudował tam wielki meczet nazwany imieniem Omajjadów¹¹⁷. Trudno stwierdzić, ile zachowało się z chrześcijańskiej konstrukcji w meczecie al-Walida. Dwa południowe minarety stoją na miejscu starożytnych wież kościelnych, które należały do starej bazyliki ¹¹⁸, lecz północny minaret, używany jako wieża sygnalizacyjna, został na pewno zbudowany przez al-Walida i stał się wzorem dla podobnych budowli w Syrii, północnej Afryce i Hiszpanii. Jest to najstarszy, czysto muzułmański minaret, jaki się zachował. Trzy nawy i transept, nad którymi wznosi się wielka kopula ze swymi mozaikami, są także dziełem tego kalifa, który, jak wiadomo, zatrudnił perskich i hinduskich specjalistów, jak również greckich rzemieślników przysłanych mu przez cesarza z Konstantynopola ^u’. Ostatnio odkryte papirusy wykazują, że materiał oraz wykwalifikowani robotnicy zostali sprowadzeni z Egiptu ¹²°. Ściany były udekorowane bogato marmurami i mozaikami. Geograf al-Maqdisi^m, który zwiedził ten meczet w końcu X w., mówi o jego mozaikach ze złota i kosztownych kamieni, przedstawiających drzewa i miasta, opatrzonych pięknymi napisami. Te wszystkie dekoracje, zamalowane później przez pewnego pobożnego kalifa, zostały odkryte ponownie w r. 1928 ¹²². W meczecie tym pojawia się po raz pierwszy półkolista nisza modlitewna (miJrrab). Widzimy tutaj także łuk w kształcie podkowy. Dekoracyjne winiety służyły na wzór do dekoracji wielkiego meczetu w Kajrawanie, kiedy został przemodelowany przez Aghlabidów w IX w. Chociaż został spalony w 1069 r., a powtórnie w 1400 r. przez Tamerlana i ostatni raz w 1893 r., meczet omajjadzki zachowuje zawsze swe miejsce w muzułmańskiej wyobraźni jako czwarty cud świata¹²³. Jest on także uważany za czwarte sanktuarium islamu.

W tym to okresie — od powstania pierwszego, prymitywnego miejsca kultu w Medynie aż do zbudowania tych dwóch bogatych meczetów w Jerozolimie i Damaszku — dokonała się ewolucja kongregacyjnego meczetu (gama"a). Kongregacyjny meczet, należy zaznaczyć, zawsze był czymś więcej niż budynkiem służącym do modlitwy. Służył on także za salę do ogólnych zgromadzeń i do wystąpień politycznych oraz wychowawczych ¹²⁴. Pod względem fizycznym potrzeby zgromadzenia zaspokaja teraz w pełni osłonięte sanktuarium i przykryte wejście. Kytualnym obrzędom służą minarety, nisze, kazalnice i zewnętrzne fontanny do ablucji. Uwzględniony jest także aspekt polityczny — majcstatyczność planu i splendor ornamentu przyciągały uwagę świata i były wspaniałym świadectwem, że wyznawcy nowej wiary nie są bynajmniej gorsi od tych, którzy biorą udział w nabożeństwach w wielkich katedrach chrześcijańskich. ^{6 7}

223

1

   Ał-Maqdisi, s. 159. Kopuła wzorowana była na modelu katedry w Baerze. Por. M. S. Briggs, Muhummadan Architecture in Egypt and Palestine, Oxford 1924, a. 37.

2

   Ibn al-Atlr, t. IX. s. 209.

¹¹² S. 100 n.

3

>« S. 169-171.

4

>“ S. 100.

5

»“ S. 168 n.

6

¹¹⁷ Kilka najważniejszych meczetów w Aleppo, Hims i Bejrucie było w przeszłości kościołami.

^u* Por. Jaqut, t. II. s. 593.

^u* Al-Maqdisi, s. 158; Ibn 'Asakir, 1.1, s. 202; Ibn &ubajr, s. 261; por. at-Tabari, t.II.s. 1194.

¹⁷⁰ H. J. Bell w „Der Islam" t. II (1911), s. 274, 374.

^m S. 157; patrz także Istahri, s. 57; Ibn Rusta, s. 32G.

^m E. de Lorey i M. van Berchem, Les mosaiqv.es de la mosqv.ee des Omayyades a Damas, Paris 1930. K. A. C. Creswelł, Early Muslim Architecture, część I, Osford 1932, s. 119 n.

7

Ibn al-Faqih, s. 106; Ibn 'Asakir, t. I, s. 198; Jaqut, t. II, s. 591.

¹¹⁴ W ostatnich latach główne wystąpienia przeciwko europejskiej władzy w Syrii i Egipcie wywodziły się z piątkowych spotkań w meczetach.