56021 SNC03711

p-

Nimi l.mn. klimata (gr. klinein - nachylać). Stadium - grecka miara długości, około 153 m.

8.1. Klimat i czynniki klimatu

Klimat to statystyczny stan atmosfeiy. Tym krótkim określeniem można objaj*, znaczenie pojęcia „klimat". Trzeba jeszcze dodać, że mamy na myśli fizyczny stan af mosfeiy, charakterystyczny dla pewnej jej części, związanej z określonym obszarem wierzchni kuli ziemskiej, albo też panujący nad całą Ziemią (byłby to „klimat głobai ny"). Słowem „statystyczny" zaznaczamy, że definiowane pojęcie odnosi się faktyczni, do wielu „stanów", bowiem statystyka zajmuje się zjawiskami masowymi, zbiorami, któ. I re traktuje całościowo, pomijając indywidualne elementy owych zbiorowości. Te „indy. widua" to chwilowe, przemijające stany atmosfery, powszechnie nazywane pogodą.

Pojęcie klimat - jak inne pojęcia ogólne - powstaje w procesie abstrahowania, tj. wybierania i „odrywania” (iac. abstraliere - odrywać) pewnych aspektów badanego obiektu (tu: atmosfery) i tworzenia z nich samodzielnego tworu myślowego. Od naszej inwencji, potrzeb i w pewnym sensie tradycji rozważań o warunkach atmosferycznych zależy sens i zakres znaczeniowy pojęcia klimat. Nie bez znaczenia jest też intuicja, ko- I rzystająca m.in. z funkcjonującego w języku potocznego i zarazem metaforycznego zna- I czcnia tego słowa. „Klimat” pojawia się w różnych kontekstach i zwykle oznacza zespól I oddziaływań lub okoliczności, wpływających na jakiś stan rzeczy lub zdarzenie. Coś two- I rzy klimat lub z czegoś wytwarza się klimat. Mówimy na przykład o sprzyjającym klima- I cie obrad - mogły go wytworzyć smaczne posiłki wydane uczestnikom konferencji lub wy- I godny hotel, w którym zamieszkali, i jeszcze wiele innych okoliczności. Posługując się pojęciem klimatu wyrażamy nasze wrażenia z obejrzanego filmu, który czasem ma specjalny klimat. Tak czy owak, klimat to zawsze coś złożonego i oddziałującego.

Ścisłe, jednoznaczne zdefiniowanie klimatu, formującego się w atmosferze jest trudnym problemem. Świadczą o tym spory i dyskusje o definicji klimatu, prowadzone od ponad stu lat. W pewnych ramach wiele definicji, proponowanych przez najświetniejszych klimatologów ma swoje uzasadnienie. Nie ma jednak jedynego, „prawdziwego” klimatu, stosownie zdefiniowanego. Są natomiast możliwe rozmaite opisy stanu atmosfery i każdemu w zasadzie odpowiada nieco inne znaczenie pojęcia klimat.

Klimat jest pojęciem służącym do określenia charakterystycznego, zgeneralizowa-nego stanu atmosfery. Sposób generalizacji zależy od potrzeb badawczych i przyjętych założeń. W tym zakresie wyróżnia się m.in. „podejście” redukcjonistyczne i holistyczne. W pierwszym przypadku wybierane są elementy klimatu - fizyczne charakterystyki atmosfery, takie jak ciśnienie, temperatura, wilgotność powietrza itp, Zbiory wartości tych elementów reprezentują miary statystyczne, m.in. wartości średnie, maksima, minima i in. Często wprowadza się też specjalnie definkrwane wskaźniki miary, będące 'unk< ia kilku elementów lob opisujące rachowanie się” elementów klimatu w czasie Op łeb przebieg w ciągu roku) lub w pr/estrze ffi (fip. wskaźnik k/mtynentali/mo, okre-

r

amplitudę temperatury w relacji do szerokości geograficznej). Podejście holi-wymaga n atomiast, by klimatu nie traktować jako prostej sumy jego elementów, ^'założenia powstała m.in. klimatologia kompleksowa. Prostym przykładem pode-^'holistycznego jest także klasyfikacja klimatów, w której wymienia się klimaty tun-$Majg*i stepów itp. Bardziej zaawansowanym ujęciem jest omawiana dalej koncepcja ^t'emu klimatycznego.

Poza elementami i wskaźnikami klimatu, w klimatologii funkcjonuje pojęcie czyn-„ika klimatu. Czynniki służą do identyfikacji przyczyn kształtujących klimat. Są to wa-junki fizyczne i geograficzne, decydujące o stanie systemu klimatycznego. Można posiedzieć, że czynniki są zewnętrznymi parametrami, określającymi warunki, w jakich przebiegają procesy klimatotwórcze. Podstawowym parametrem jest stała słoneczna. Kulisty kształt Ziemi, jej ruch obrotowy i obiegowy, albedo powierzchni Ziemi oraz radiacyjne właściwości atmosfery - to kolejne czynniki, determinujące rozkład i zmienność insolacji oraz bilans radiacyjny. Ruch obrotowy jest przyczyną specyficznego „zachowania” się cyrkulacji powietrza, podlegającej oddziaływaniom siły Coriolisa. Prądy oceaniczne, rozkład mórz i lądów na Ziemi, orografia i zróżnicowane właściwości podłoża atmosfery stanowią kolejne czynniki, wpływające na wymianę depta i wilgoci, a także na cyrkulację atmosferyczną. Produkcja depta, emisja zanieczyszczeń i zmiany użytkowania ziemi są przykładami antropogenicznych oddziaływań na atmosferę. Można więc wyróżnić astronomiczne, radiacyjne, cyrkulacyjnc, geograficzne, ekologiczne i antropogeniczne czynniki klimatu (Słownik meteorologiczny, 2003). Prośdej będzie jednak wskazać na czynniki C, które wpływają na zróżnicowanie klimatyczne powierzchni kuli ziemskiej i na czynniki V, które można uznać za przyczynę zmienności klimatu w czasie - w skali wieloletniej.

Czynniki G mają charakter geograficzny - wiążą się z kulistym kształtem Ziemi, jej ruchami, rozmieszczeniem lądów i oceanów, orografią itp. Do tej grupy zaliczymy także cyrkulację atmosferyczną, z zastrzeżeniem, że stanowi ona wewnętrzny składnik systemu klimatycznego (nie jest więc czynnikiem sensu stricte). Niemniej, warto podkreślić, że układy cyrkulacyjne spełniają rolę względnie samodzielnego czynnika, kształtującego geograficzne zróżnicowanie klimatów na Ziemi. Wschodnie i zachodnie wybrzeża kontynentów (np. w strefie międzyzwrotnikowej) mają odmienne warunki klimatyczne nie z powodu różnic tych brzegów, lecz wskutek ich usytuowania (ekspozycji) w stosunku do globalnie ukształtowanej cyrkulacji atmosferycznej. Podobne, cyrkulacyjnc uwarunkowania dotyczą rozmieszczenia klimatów suchych przy zwrotnikach czy wilgotnych strefy umiarkowanej. Wyróżnia się więc czynniki geograficzne, mające „źródło" w podłożu atmosfery, i czynniki cyrkołacyjne, związane z powstającymi w atmosferze układami barycznymi, wiatrami i masami powietrznymi.

Czynniki V-przyczyny zmian klimatycznych są omówione w rozdziale 10. Tutaj wymienimy jedyni* przykłady działania tych czynników w zależności od czynników goo-