54790 Obrazb8 (2)

156 PODSTAWOWE PROCESY UCZENIA Sł{

Osiągnięcie stanu, w którym uczeń może wytrzymać bez lęku sytuację znajdującą się na końcu hierarchii zajmuję przeciętnie od 10 do 15 posiedzeń.

Dziecko w opisanym przykładzie uobecniało sytuacje wywołujące lęk zaledwie na płaszczyźnie wyobrażeniowej. Lepszy skutek osiąga się, gdy rzeczywiście przeżywa się poszczególne sytuacje (Lazarus, Fay, 1975). Dochodzi bowiem wtedy do połączenia realiów wyobrażeniowych i życiowych. Jednak w jaki sposób likwiduje się lęk? Wielu psychologów zakłada, że sukces systematycznego odwrażliwiania jest przede wszystkim efektem procesów wygaszania. Ćwiczenia odprężające prawdopodobnie zachęcają do zmierzenia się z sytuacjami wywołującymi lęk (Levin, Gross, 1985). Gdy okazuje się, że nic się nie dzieje, tracą one swój lękotwórczy charakter. W ten sposób zostają usunięte przeszkody powodujące brak osiągnięć szkolnych u ucznia.

3.2

Warunkowanie sprawcze

Behawióryśd, którzy przez wiele lat wywierali niezwykle silny wpływ na psy- I chologię amerykańską, wychodzili z założenia, że środowisko kontroluje zachowanie. Chcąc zmienić to podejście, należy przeanalizować zjawisko uczenia się. Już Edward Lee Thomdike pokazał, że zachowanie jest regulowane czy też — inaczej mówiąc — kontrolowane przez jego konsekwencje. Przeprowadzał on eksperymenty z głodnymi kotami, które uczyły się, jak należy otwierać drzwi do skrzyni, w której znajduje się miska z jedzeniem.

Obserwacje poczynione na kotach skłoniły Thomdike’a (1898) do stwierdzenia, że uczenie się często odbywa się za pomocą metody prób i błędów, I a więc poprzez wybór sposobów zachowań (R) i ich powiązania z bodźcami zmy- I słowymi (S). W sytuacji problemowej koty biorące udział w eksperymencie naj- I pierw w pozornie przypadkowej kolejności ujawniały zachowania, do których I były zdolne. Koty wypróbowywały zachowania kolejno, jedno po drugim, by po I ich wykonaniu doświadczać określonych konsekwencji. Sposoby zachowań — I stwierdzał w konkluzji Thomdike (1898) — są wybierane w zależności od ich konsekwencji i następnie odpowiednio zmieniane. Częstotliwość wyboru danych zachowań zwiększa się, kiedy pociągają one za sobą przyjemne skutki (sa-tisfier), a zmniejsza się w wypadku nieprzyjemnych konsekwencji (annoyer). Sposób zachowania staje się w ten sposób „instrumentem” służącym do pozyskiwania przyjemnych i unikania nieprzyjemnych konsekwencji. Sformułowanie to stanowi podłoże pojęcia „warunkowania instrumentalnego”: aktywność

jest środkiem do osiągania określonych konsekwencji. Sformułowana przez Thomdike’a teoria bodźca — reakcji (S—R), będąca teorią uczenia się, czyni swoim przedmiotem tworzenie skojarzeń między bodźcami i reakcjami.

Inny psycholog uczenia się — Burrhus Frederic Skinner (1904—1990) — na początku swojej kariery naukowej zajmował się pracami Thomdike’a, jednak ich podstawowe zagadnienia wydawały mu się zbyt wąskie. Skinner chciał bowiem nie tylko zbadać, w jakich warunkach zachowanie ulega zmianie. Interesowało go również, jak można je kontrolować, lub dokładniej: jakie warunki zewnętrzne, które można zmienić w pomieszczeniu laboratoryjnym, wywierają skuteczny wpływ na zachowanie. Thomdike mógł na jakiś czas pozbawić swoje zwierzęta doświadczalne pożywienia, by skłonić je wcześniej czy później do działań nakierowanych na jego pozyskanie. Jednak w żadnym stadium swojego eksperymentu nie posiadał kontroli nad zachowaniami, dzięki której wywierałby bezpośredni wpływ na to, kiedy zwierzęta zaczną się w określony sposób zachowywać. Pojęcie kontroli w używanym tu znaczeniu jest często rozumiane niewłaściwie. Posiada się kontrolę nad zachowaniem, kiedy tworzy się warunki, które z dużym prawdopodobieństwem będą wywierały wpływ na określone zachowania. Wolke „kontrolował” więc na przykład, czy zabieramy z sobą parasol. Kiedy na niebie są ciemne chmury, zwiększa się ^^prawdopodobieństwo wystąpienia zachowań, które umożliwią ochronę przed potencjalnym deszczem (Jenson i in., 1988). Wskazane przez Skinnera metody zmiany sposobów zachowań innych ludzi w pożądanym kierunku wzbudziły też Zainteresowanie nauczycieli. Mieli oni nadzieję, że jego odkrycia pomogą zmienić te zachowania uczniów w klasie szkolnej, które wydąją im się szkodliwe lub niepożądane. Sformułowane z myślą o pedagogice metody zmiany sposobów zachowań będzie można opisać po krótkim przedstawieniu kilku założeń teorii uczenia się Skinnera — warunkowania sprawczego. Warunkowanie sprawcze odwołuje się do instrumentalnych sposobów zachowań i ich konsekwencji, które opisuje Thomdike. Jednak Skinner wprowadza element, którego nie ma u Thorndike’a: bodziec różnicujący (jego funkcję wyjaśnimy później). Ten dodatkowy element decyduje o tym, że warunkowanie sprawcze Skinnera nie jest tożsame z warunkowaniem instrumentalnym Thomdike’a.

3.2.1

Niektóre podstawy warunkowania sprawczego

Już w wieku dwudziestu dwóch lat Skinner przeprowadzał eksperymenty w ramach badań nad tak zwanymi instrumentalnymi sposobami zachowań (Skinner, 1956). Skłaniał on szczury do przemierzenia dwudziestocentyme-