Obrazb7 (2)

154 PODSTAWOWE PROCESY UCZENIA Ślij

Powtórzony proces: spojrzenie nauczyciela —» nagana —> reakcja lękowa — według prawideł klasycznego warunkowania oddziałuje w ten sposób, że po pewnym czasie już samo spojrzenie (!) nauczyciela, które w tym czasie stało się bodźcem warunkowym, wystarcza do wywołania reakcji lękowej.

3. po warunkowaniu: nauczydei (CS) —» reakcja lękowa (CR)

Podobnie jak nauczyciel, także inne okoliczności dnia szkolnego przestają być dla dziecka neutralnymi bodźcami. Kiedy uczeń otrzymuje nagany w czasie lekcji matematyki i doświadcza w jej trakcie niepowodzeń, należy się liczyć z tym, że poprzez warunkowanie zacznie czuć niechęć do tego przedmiotu. Procesy dydaktyczne tego typu są wysoce niepożądane. Uczniowie, którzy widząc zadania matematyczne, zaczynają trząść się ze strachu lub reagują na nie nadmiernym poceniem się i kołataniem serca, nie poradzą sobie z materiałem z tego przedmiotu. Lęk paraliżuje uwagę i przeszkadza w skoncentrowaniu się na opracowaniu zadanego problemu.

Nauczyciel nie kontroluje wszystkich procesów szkolnych. Być może do warunkowania określonych reakcji doszło już wcześniej, na zajęciach innych nauczycieli. Czy możliwe jest ich wymazanie, zapomnienie'(doprowadzenie do wygaszenia) tych procesów? Czy można pomóc uczniowi w zmianie negatywnego stosunku do danego przedmiotu i na nowo pozytywnie włączyć się w proces nauczania? Podobne pytanie zadawali już sobie John Watson i Ro-salie Rayner, kiedy to nauczyli jedenastomiesięcznego chłopca reagowania lękiem na owłosione zwierzę. Co trzeba uczynić, by doprowadzić do wycofania takiego warunkowania? W wypadku Alberta uczeni nie mieli okazji do uzyskania odpowiedzi na swoje pytania. Uczestnik ich eksperymentu bowiem po jego zakończeniu zmienił miejsce zamieszkania. Chłopiec nie mógł więc być dalej badany. Dopiero kilka lat później znalazło się dziecko, w którym ujrzano „trochę starszego Alberta”. Mary Cover Jones (1924a; 1924b) zwróciła uwagę na trzydziestoczteromiesięcznego Petera, którego opisała jako zdrowego i normalnego pod każdym względem. Przesadnie reagował on jednak na króliki, szczury, futrzane płaszcze, pióra i bawełnę. Jego lęk był naturalny. Jones odkryła wówczas kilka sposobów, za pomocą których mogła uwolnić Petera od reakcji lękowych.

Wykorzystała fakt, że Peter lubił ciasta i słodycze. Poczęstowała go więc ciastkiem (UCS), które wywołało u niego przyjemną reakcję (UCR). Równocześnie w pewnym oddaleniu od Petera w drugiej części pokoju pojawił się królik (CS), którego chłopiec się bał (CR). W ciągu kilku dni, zawsze wtedy, gdy Peter jadł swoje ulubione ciastko, królik coraz bardziej zbliżał się do chłopca. W końcu zwierzę przestało wywoływać u niego reakcje lękowe, nawet gdy kładziono mu je na kolanach. Reakcja bezwarunkowa — „radość” ze

V55

PSYCHOLOGU KSZTAŁCENIA

zjedzenia keksa — „zastąpiła” dotychczasową warunkową reakcję lękową i stała się nową reakcją warunkową na bodziec — „królika”.

' Stosowana przez Jones metoda likwidacji lęku przez dziesiątki lat nie budziła zainteresowania. Dopiero za sprawą prac Josepha Wolpe'a (1958) w późnych latach pięćdziesiątych powrócono do jej głównych założeń. Wolpe nazywał swoją metodę systematycznym odwrażliwianiem. Wyszedł on z założenia, że istnieją określone reakcje, których nie można ze sobą pogodzić. Człowiek nie może na przykład jednocześnie znajdować się w stanie odprężenia i odczuwać lęku. Gdyby udało się jednak — zakładał badacz — poprzez odpowiednie ćwiczenia doprowadzić ludzi do stanu całkowitego odprężenia i skonfrontowano ich potem z bodźcem wywołującym lęk, nauczyliby się oni stopniowo przezwyciężać lęk. Należałoby tylko postępować ostrożnie i systematycznie. Metoda Wolpe’a odniosła sukces.

Jak można pomóc uczniowi, który reaguje silnym lękiem, gdy tylko ma przystąpić do pisania pracy klasowej? Uczeń musiałby najpierw nauczyć się całkowicie odprężać. Potem należy dowiedzieć się, jak silne reakcje lękowe wywołują sytuacje, które mają coś wspólnego z egzaminem pisemnym. Odpowiedzi trzeba ułożyć hierarchicznie w porządku od sytuacji wywołującej najsilniejszy lęk do tych, które wywołują lęk najmniejszy. Oto możliwy przykładowy porządek:

1.    Nauczyciel zawiadamia klasę o pracy pisemnej, która odbędzie się w następnym tygodniu.

2.    Uczeń na dzień przed pracą klasową ćwiczy zadania, które mogą się na niej pojawić.

3.    Rankiem w dniu pracy klasowej pakuje torbę.

4.    Wyrusza do szkoły.

5.    Wchodzi do szkoły.

6.    Staje przed drzwiami prowadzącymi do klasy, w której odbędzie się klasówka.

7.    Wchodzi do klasy.

8.    Zajmuje miejsce, w którym będzie pisał klasówkę.

9.    Nauczyciel przydziela zadania.

10.    Uczeń zapoznaje się z zadaniem matematycznym.

Następne spotkanie rozpoczyna się od tego, że uczeń całkowicie się odpręża. Potem powinien on wyobrazić sobie realną sytuację wywołującą najmniejszy lęk przed egzaminem (zapowiedź pracy klasowej na tydzień wcześniej). Niech trwa to tak długo, jak długo uczeń może znieść sytuację, nie bojąc się. Potem znowu powinien przeprowadzić ćwiczenie odprężające, po którym otrzyma polecenie wczucia się w sytuację zapisaną jako druga pozycja w hierarchii.