56848 skanuj0016 (251)

W związku z wymową staranną należy jeszcze zwrócić uwagę na pewną tendencję do dokładności wymawianiowej, wynikającą z nieznajomości norm ortofonicznych języka, a polegającą na dostosowywaniu wymowy do pisowni. Zjawisko to można nazwać wymową doliterową⁴. Jeśli do lego zagadnienia podejdziemy w sposób opjsowy, a nic normatywny, to pod względem funkcjonalnym wymowę doliterową uznać musimy za rodzaj wymowy starannej.

Drugi styl foniczny polszczyzny ogólnej można nazwać wymową naturalną. Zarówno zakresem użycia, jak i właściwościami wymawianiowymi styl ten byłby najbardziej zbliżony do wymowy szkolnej.

Obok wymowy starannej i naturalnej należy wyróżnić jeszcze wymowę potoczną, najbardziej niewymuszony sposób mówienia, który stosowany jest w codziennym procesie porozumiewania się z osobami znanymi, w stosunko-wo małym gronie, gdy mówiący nie przywiązują wagi do sposobu wypowiadania się i gdy nastawieni są wyłącznie na przekazywanie treści. Ta odmiana nie powinna być kodyfikowana, tj. ujmowana w reguły i przepisy, ale musi być dokładnie obserwowana i badana.

Wymienione style wymowy różnią się szeregiem właściwości, których nie sposób w krótkim opracowaniu wyczerpać. Przede wszystkim w innym stopniu dopuszczają one cechy regionalne. Wymowa sceniczna programowo zakłada całkowity brak wariantów regionalnych, a właściwie sankcjonuje jeden z istniejących wariantów regionalnych (często, lecz nic wyłącznic, jest to wymowa warszawska⁵). Wymowa staranna nicsceniczna dopuszcza zasadnicze, najbardziej powszechne różnice regionalne, jeszcze mniej rygorystyczna' pod tym względem jest wymowa naturalna. Język potoczny jest najbardziej podatny na wpływy gwarowe, toteż w jego sferze dźwiękowej znajdziemy w dużej liczbie cechy lokalne. Cechy terytorialne wymowy, których pokaźny rejestr przytoczył niedawno A. Furdal [49, 233—254J, mają różny.zasięg funkcjonalny, jedne, jak np. fonetyka między wy razowa ud/.więczniająca typu krakowsko-poznańskiego, są dopuszczalne w typie niescenicznym wymowy starannej, inne zaś, np. cieszyńskie fi (bfitva, kfi\da), charakteryzują wyłącznic wymowę potoczną.

Zabarwienie regionalne stanowi istotny element fonetyki języka potocznego, inne odmiany funkcjonalne mają pod tym względem w większym lub mniejszym stopniu fonetykę inwariantywną. Nie jest to jednak czynnik kszlahujący fonetykę poszczególnych odmian języka. Przykładowo można wymienić tu jeszcze: funkcję komunikatu językowego, tj. cel i obciążenie funkcjonalne wypowiedzi, warunki i sytuacje, w jakich dokonuje się komunikacja językowa, subiektywne nastawienie nadawcy, wymagania stawiane przez odbiorcę, różnice w mowie pokoleń, zabarwienie emocjonalne wypowiedzi i szereg innych czynników o charakterze socjalnym⁶.

Wśród czynników wydatnie wpływających na wymowę, zazwyczaj wymienia się tempo mówienia. W niektórych opracowaniach czynnik ten jest wysuwany na pierwszy plan. Tempo mówienia podlega znacznym wahaniom nic tylko w zależności od cech indywidualnych osoby mówiącej, jej przeżyć, lecz przede wszystkim jest rezultatem działania innych zjawisk — czynników o charakterze funkcjonalnym. Tempo mówienia może być traktowane jako środek, dzięki któremu może być bezpośrednio funkcjonalnie zróżnicowana wymowa. Takie ujęcie tłumaczy, dlaczego uzależnienie wymowy od tempa nie ma charakteru absolutnego (np. charakterystyczne cechy wymowy starannej mogą 7. powodzeniem być realizowane przy szybkim tempie). Zazwyczaj jednak tempo szybkie (nazywane terminami allegro względnie prcslo) jest charakterystyczne dla wymow y potocznej, tempo umiarkowane (modern-to) — dla naturalnej, a tempo wolne (lento) — dla starannej⁷.

Różnicy tempa towarzyszy inna cecha, mianowicie napięcie aparatu arty-kulacyjncgo. Najbardziej napięta, a tym samym i precyzyjna, artykulacja właściwa jest wymowie starannej, zaś artykulacja luźna, w pewnym sensie zredukowana, stylowi potocznemu⁸. Jednak i ta cecha jest uwikłana wśród wielu różnorodnych zjawisk, np. systemowych (uzależnienie od akcentu, rozkładu akcentów pobocznych), cech indywidualnych mówiącego, zewnętrznych parametrów' dotyczących procesu mówienia itd., może być więc wydobyta dopiero po dokładnej analizie wszystkich tych czynników.

Szybkie tempo mówienia i nienapięta artykulacja w potocznej odmianie wymowy stwarzają warunki dla daleko posuniętej asymilacji i redukcji. Te dwa zjawiska o charakterze syntagmatycznym są, obok wspomnianych wyżej regionalizmów, najbardziej znamienną cechą fonetyki polszczyzny potocznej.

Przez pojęcie redukcji rozumie się w fonetyce „zanik pewnego elementu (fonemu lub grupy fonemów) w wyrazie lub w formie, np. len.• lnu, proszę pana: p'szę puna” [53]. Można wyodrębnić 6 wypadków redukcji:

1) redukcja spółgłosek w grupach spółgłoskowych, np. p'erśy 'pierwszy’, s/o^i 'wschodzi’, poionny ‘porządny* itp.;

2) redukcja w obrębie grup samogłoskowych, np. poprzez asymilację, jak peta 'poeta’, nokńe ’na oknie’⁹, dialektyczne, ale też i potoczne nule ’no ale’, lub konsonanlyzację jednego z członów grupy samogłoskowej, np. rozmaity rozmaity’, nauka, naućane 'nauka, nauczanie’¹⁰;