54917 SN grudzien 062

ATLAS FARNESE

Najstarszym zachowanym wizerunkiem starożytnych greckich gwiazdozbiorów jest pochodzący z II wieku n.e. rzymski posąg zwany Atlasem Farnese. Historycy sztuki ustalili, że jest to kopia wcześniejszego greckiego oryginału. Znajdująca się obecnie w Neapolu marmurowa rzeźba przedstawia tytana Atlasa, który podtrzymuje na ramionach globus z wyobrażeniem nieba.

Szczegółowa analiza, którą przeprowadziłem, wykazała, że położenie gwiazdozbiorów na globusie z dokładnością do dwóch stopni odpowiada wyglądowi nieba w 125 p.n.e. (błąd wyznaczenia tej daty oceniam na 55 lat). Tak duża dokładność świadczy, że twórca oryginału korzystał z precyzyjnych danych, które musiał zaczerpnąć z katalogu gwiazd. Jedynym istniejącym wówczas katalogiem był katalog Hipparcha. Co więcej, położenie gwiazdozbiorów na globusie jest zgodne z opisami znajdującymi się w Komentarzu Hipparcha i dziełach innych autorów.

Wprawdzie jakiś inny astronom mógł , w tym samym czasie sporządzić własny katalog, ale nie zachowała się o nim żadna wzmianka. Hipparch jest zatem niemal pewnym źródłem danych zilustrowanych na globusie.

PŁASKORZEŹBY na powierzchni globusa bardzo szczegółowo przedstawiają gwiazdozbiory oraz równik niebieski, równoleżniki i południki.

Gwiazdozbiory wymienione w MUL.APIN tworzą przedziwny zlepek. Mamy tu zarówno postacie bogów, zw ierzęta, jak i narzędzia rolnicze. W tekście znajdują się przepowiednie astrologiczne i kalendarz niezbędny dla cywilizacji rolniczej. Przepowiednie, bogowie oraz kalendarz - wszystko to stanowiło domenę kapłanów. Jest więc niemal pewne, że to oni byli tw órcami gwiazdozbiorów.

Greccy myśliciele

mezopotamskie grupy gwiazd pojawiają się w wielu klasycznych konstelacjach greckich. Greckie gwiazdozbiory Koziorożca i Bliźniąt znane były Asyryjczykom pod nazwami Koziej Ryby i Wielkich Bliźniąt. Aż w 20 przypadkach gwiazdozbiory' greckie są wiernymi kopiami asyryjskich. Kolejne 10 to te same grupy gwiazd występujące pod inną nazwą, na przykład asyryjski Parobek i Jaskółka zostały przemianowane na Barana i Ryby.

Dobrą ilustracją procesu przejmowania mezopotamskich grup gwiazd przez Greków' jest historia gwiazdozbioru Trójkąta. W MUL.APIN tworzące go gwiazdy noszą nazw ę Pługa (która niekiedy jest również używana w odniesieniu do Wielkiej Niedźwiedzicy). W Mezopotamii i Egipcie uczeni znali geometrię, lecz traktowali ją wyłącznie jako narzędzie do prac inżynieryjnych. Tales z Miletu sprowadził geometrię z Egiptu do Grecji (585 rok p.n.e.), gdzie ze zbioru praktycz-

BRADLEY E. SCHAEFER od ponad 20 lat zajmuje się technicznymi aspektami tego, co można i czego nie można zaobserwować na niebie, oraz zastosowaniem tych informacji w badaniach historii astronomii. Ukończył studia i doktoryzował się w Massachusetts Institute of Technology, a obecnie jest profesorem na Wydziale Fizyki i Astronomii Louisiana State University oraz członkiem rad naukowych czasopism Journal for the History of Astronomy i Archaeoastronomy.

nych reguł została przekształcona w' uogólniony i spójny system, opisany w' kanonicznym dziele Euklidesa Elementy (300 rok p.n.e). Dopiero taka przemiana uprawniała do uw iecznienia na sferze niebieskiej trójkąta jako podstawow ej figury geometrycznej. Nazwa ta musiała więc zostać nadana mezopotamskiej grupie trzech gwiazd po Talesie, ale przed Eudoksosem, czyli między VI a IV wiekiem p.n.e.

Nie wiemy, czy wraz z Trójkątem Grecy przejęli inne gwiazdozbiory. Skąpe informacje, jakimi dysponujemy, raczej na to nie wskazują. Najwcześniejsze źródła pisane starożytnej Grecji - eposy Homera (pochodzące najpraw dopodobniej z VIII wieku p.n.e.) oraz almanach uprawy roli Hezjoda (również datowany na VIII wiek p.n.e.) - wymieniają jedynie dwa duże gwiazdozbiory (Oriona i Wielką Niedźwiedzicę), dwie gromady gwiazdowe (Plejady i Hiady) oraz dwie pojedyncze gwiazdy (Syriusza i Arktura). W żadnym innym greckim dziele sprzed 500 roku p.n.e. nie ma nawet najmniejszej wzmianki o gwiazdach.

Pierwszy całościowy opis sfery niebieskiej widzianej oczami starożytnych Greków' znajdujemy w dziele Eudo-ksosa, znanym nam jedynie z obszernych fragmentów przytaczanych przez Aratosa i Hipparcha. U Eudoksosa występują opisy w rodzaju „Ta głowa [Smoka] zaw raca w pobliżu miejsca, gdzie zlew'ają się granice zachodu i wschodu", co miało znaczyć, że gwiazdy składające się na głowę Smoka leżą w' takiej odległości od bieguna, iż w swym najniższym położeniu dotykają horyzontu na północy. Takie stwierdzenie jest prawdziwe tylko dla konkretnej szerokości geograficznej, która wskutek precesji zmienia się powoli z upływem czasu. Wynikające stąd ograniczenia na czas i miejsce dokonania obserwacji nie są jednak zbyt restrykcyjne i jako takie nie przynoszą konkretnych informacji. Eudoksos pisze również: „Wraz z powstaniem Skorpiona na w scho-

© MUSEO ARCMEOLOGICO NAZIONALE, NEAPOL. WŁOCHY / BRIDGEMAN ART LIBRARY (/ lew*/); GERRY PICUS, ZA ZGODA GRIFFITH OBSERVATORY 1/ prawej)

72 ŚWIAT NAUKI GRUDZIEŃ 2006