58400 problemy (383)(1)

zacofanych. Jeśli jest nawet w istniejącym układzie rzeczy coś złego--to wolna gra sił ekonomicznych temu powoli zaradzi.

Tak skrajne stanowiska nie są już dziś częste. Przeciwnie, można powiedzieć, że spośród autorów piszących o ekonomice krajów opóźnionych im liberalniejszy — tym bardziej pesymistyczny w swych prognozach ⁴¹.

Ale kraje opóźnione będą się rozwijać gospodarczo, niezależnie od pesymistycznych wizji i będą się rozwijać nieliberalnymi metodami. Tylko, że wszystko wskazuje, iż w ramach świata kapitalistycznego mało liczyć mogą na pomoc ani w postaci pożyczek, ani w postaci korzystnej dla nich wymiany handlowej.

Chwilowo znajdują się one w błędnym kole, którego w żadnym ogniwie nie potrafią przerwać. Wytworzyła się w nich swego rodzaju-„równowaga zacofania’’, a działający w nich mechanizm ekonomiczny sam w sobie nie wykazuje autonomicznych sił, pchających w kierunku rozwoju⁴³. Określenie „równowaga” oznacza tu oczywiście nie stan pozbawiony fluktuacji i zaburzeń gospodarczych, lecz stan nie wykazujący tendencji do automatycznego wzrostu. To pojęcie przeciwstawne do „self-susteined growth” Rostowa. Ten stan „równowagi zacofania” tłumaczy, że w wyniku procesu kumulatywnego odstęp między poziomem ekonomicznym kapitalistycznych krajów zaawansowanych i zacofanych nie tylko że się nie zmniejsza, lecz przeciwnie, mimo wszystkich wysiłków, by go zmniejszyć — rośnie. Ostatnie piętnastolecie ukazuje ten proces dobitnie⁴¹.    n

„Start do samoczynnego wzrostu”, który Rostow, Gerschenkron i inni spodziewają się znaleźć w historii każdego kraju kapitalistycznego rozwiniętego i którego oczekują w historii przyszłej każdego kraju zacofanego, dokonał się po raz ostatni w dziejach kapitalizmu w Japonii^4S.

Nic nie wskazuje, by miał on się jeszcze kiedyś powtórzyć w ramach systemu kapitalistycznego.

Po drugiej stronie w świecie kapitalistycznym znajduje się parę krajów wysoko uprzemysłowionych, wykazujących w skali długofalowej tempo wzrostu dochodu narodowego rządu około 3°/o rocznie, co przy wysokim dochodzie bezwzględnym nie jest mało. System, panujący w tych krajach, wykazuje w ostatnim piętnastoleciu niewątpliwe osiągnięcia. Katastrofalne kryzysy cykliczne nie powtarzają się w nim. Nauczyć się on jako tako równoważyć produkcję z konsumpcją poprzez

„wyrzucanie” poza rynek poważnej części produkcji w postaci czy to produkcji zbrojeniowej wyrzucanej do arsenałów, czy to satelitów wyrzucanych w przestworza, czy wreszcie do krajów uzależnionych. Polityka gospodarcza i stała ingerencja państwa w życie gospodarcze ograniczyły skalę kryzysów do rozmiarów niegroźnych — choć mimo wszystko wprowadzają one w życie gospodarcze element niepewności i niestabilności oraz znacznie obniżają w skali długofalowej stopę wzrostu, która, gdyby nie one, kształtowałaby się znacznie wyżej. Co ważniejsze jednak, nowy etap kapitalizmu w krajach rozwiniętych wykazuje już wyraźnie nowe sprzeczności wewnętrzne. Według znanej formuły amerykańskiego ekonomisty Galbraitha jest to „zamożność prywatna wobec biedy publicznej”. Szybkiemu wzrostowi liczby prywatnych samochodów, lodówek, pralek czy telewizorów towarzyszy wolny i nie zaspokajający potrzeb wzrost liczby szkół, szpitali czy dróg.

Kapitalizm współczesny „jest to system gospodarczy, który mając tendencję do załamań koniunkturalnych unika katastrofalnych kryzysów, nie osiąga jednak szybkiego tempa rozwoju długofalowego... Kapitalizm nie rozleci się chyba od katastrofalnych kryzysów. Ale nie ulega wątpliwości, że nie będzie się rozwijał w tempie porównywalnym z krajami socjalistycznymi” ² — twierdzi M. -Kalecka.

Trzyprocentowej stopie wzrostu dochodu społecznego w najbogatszych krajach kapitalistycznych socjalizm przeciwstawia długofalową stopę wzrostu rzędu 7—8%.

Ale w łonie socjalizmu zarysowują się nowe, nieznane dotąd sprzeczności. Nie powinno to dziwić. Teza dialektyki o tym, że postęp w dziejach dokonuje się poprzez powstawanie i przezwyciężanie sprzeczności, jest słuszna. Gdzie nie ma sprzeczności — tam nie ma postępu, tam jest martwota. Nienadążanie rozwoju rolnictwa za rozwojem przemysłu, nieelastyczność reakcji na zmieniające się coraz szybciej potrzeby konsumentów, sprzeczność między interesami poszczególnych grup krajów socjalistycznych — to tylko niektóre przykłady tych sprzeczności. Socjalizm, który udowodnił czynem, że potrafi przekształcić kraj zacofany w potęgę przemysłową — stoi obecnie przed nowym zadaniem: wykształceniem metod kierowania dalszym rozwojem kraju rozwiniętego.

Najważniejszym zaś może terenem rywalizacji między systemami będzie rywalizacja o to, kto krajom zacofanym wskaże realną drogę wydobycia się w dostrzegalnej perspektywie z ich zacofania.

Uprościłby jednak sprawę ten, kto by na perspektywy rozwoju gospodarczego ludzkości patrzał jedynie przez pryzmat rywalizacji systemów. W świecie dzisiejszym zarysowują się również pewne trudności

1

^x Vlener J. (International Trade and Economic Deoelopment Glencoe III 1952). jest właśnie takim pesymistycznym liberałem.

⁴¹ Określenia „błędne koło” i „równowaga zacofania” używa Nurkse R. Pro-M«mi of Capital Formation in Underdetteloped Countries, Oxford 1957.

⁴⁴ Myrdal G. Economic Theory and Underdeoeloped Regions, London 1957, s. 12.

⁴⁴ W. W. Rostow w liście do mnie z 22 VIII 1980 kwestionuje to twierdzenie, r¹'wskazując na Argentynę, Brazylię, Meksyk, Turcję, Filipiny, a nawet Portorico I ■ Trudno mi się zgodzić z tym stanowiskiem.

2

«• Kalecki M. Rozwój sytuacji gospodarczej w Stanach Zjednoczonych to okresie 1956—1959, w: Studia z zakresu koniunktury współczesnego kapitalizmu, nr 4, Warszawa 1960, s. 17.