60232 obraz6

154 Komunikacja rytualna: od rozmowy codziennej do ceremonii medialnej rytuału niż transmisji, wiąże się ona wówczas bardziej z przedstawieniem niż ruchem, uczestnictwem niż konsumpcją, ze znaczeniem lub pięknem niż strategią lub rezultatem, ewokacją lub wzywaniem niż wpływem lub skutecznością. Rytuał nie jest przeznaczony do oglądania, lecz do uczestniczenia w nim. Podobnie nie jest czymś, co się może komuś zdarzyć, lecz czymś, co się wybiera, aby stać się jego częścią. Jego znaczenie nie odnosi się do czegoś powyżej lub obok albo poza jego uczestnikami, chociaż niekiedy może się tak zdarzyć, jednak dla uczestników istota rzeczy tkwi w samym rytuale. Nie da się zrozumieć znaczenia rytuału, mierząc jego skutki, jak się to robi w przypadku filmów produkowanych dla telewizji. Jeżeli zatem uznamy całość komunikacji za rytuał, mniej narażeni będziemy na popełnianie podobnych błędów.

Mamy więc jedną część inspiracji wywodzącej się od Careya - rytualna koncepcja komunikacji zwraca naszą uwagę na znaczenie zjawiska. Ten właśnie rodzaj myślenia pozwala skupić uwagę na symbolicznej istocie komunikacji, nie dać się zwieść metaforyce fizykalnej, pamiętać o dobrowolności komunikacji oraz nie stracić z pola widzenia znaczenia.

Druga część inspiracji pochodzącej od Careya zwraca naszą uwagę na bodaj najbardziej powszechny aspekt komunikacji - wyrażanie poczucia wspólnoty, ładu, trwałości. Informacja dotyczy różnicy, podczas gdy większość komunikacji codziennej niewiele ma wspólnego z różnicą. Każdego poranka i każdego wieczora mamy do czynienia z tymi samymi wiadomościami. Powitania sąsiadów i współpracowników nie zmieniają się. Rozmowy członków rodziny odbywają się według tych samych znanych wzorów. Podzielane style życia ludzi raczej pozostają niezmienne, niż zmieniają się z dnia na dzień. Znane programy telewizyjne pokazują znanych bohaterów w znanych fabułach. To tak, jakby podstawowa informacja większości komunikacji brzmiała: nic się nie zmieniło.

Jedynie niewielka część komunikacji dostarcza informacji, której celem jest wpływ i zmiana. Nawet jeżeli mamy z tym do czynienia, jak w przypadku reklamy, zwykle wyraża się to w kategoriach również wskazujących na pojęcia: wspólnoty, ładu i stabilności - jak zauważyli to już dawno temu Lazarsfeld i Merton (1948), gdy wykazali, że najbardziej skuteczna perswazja działa poprzez istniejący porządek stosunków społecznych lub wyrasta z istniejących przekonań. Zmiana, której dotyczy większa część komunikacji perswazyjnej, ma znikome znaczenie w porównaniu z teatralnym przedstawieniem społeczeństwa, jakie znamy, w którym dążenie to ma miejsce (por. Goffman 1976).

Trzecia i najważniejsza idea rytualnej koncepcji komunikacji Careya jest - niestety - zwykle pomijana. Komunikacja - zwykła, codzienna komunikacja - posiada skuteczność magiczną, symboliczną, konstytuującą rzeczywistość, skuteczność wszystkich poprawnie wykonanych rytuałów.

Według Careya, w każdym przypadku komunikacji można wskazać zarówno model jakiejś rzeczywistości, jak i model dla tej rzeczywistości. Podobnie jak w kazaniu mówi się o tym, jak funkcjonuje świat, a także o tym, jak my powinniśmy w nim funkcjonować, tak też jest w przypadku każdego aktu komunikacji. Relacjonalne aspekty rozmowy nie zawierają prostych zdań opisujących, kim są jej uczestniczy i w jakich stosunkach pozostają, stwarzają natomiast symboliczne podstawy, które pozwalają nam być tym a tym oraz pozostawać w takich a takich stosunkach. To, co media przedstawiają jako wiadomości, nie jest ich zwyczajnym przekazem, lecz tworzeniem. Apele umieszczane w reklamach są równocześnie teatralnymi przedstawieniami świata wyobrażonego, który uważa się za naturalny, oczywisty, istniejący, który - na skutek tego - zostaje ożywiony. Obecność świata przedstawionego, obok innych uciążliwości życia współczesnego, wzmaga się przez symboliczne obrazy w mediach, podobnie jak wzmaga się poprzez symboliczne obrazy ludzkich działań. Całość komunikacji znajduje się w podwójnym związku z jej kontekstem - konstytuowania i komentowania. Ma to charakter jawny, jak w przypadku nakazu moralnego, lub jest trudno uchwytne, jak w przypadku dobrze zrealizowanej sztuki teatralnej. Przenika jednak wszystko.

Ważny argument, który wysuwa Carey, odnosi się do konstytuującej rzeczywistość istoty komunikacji. My, badacze komunikacji, uczestniczymy w tym bez przerwy. Nasze teorie komunikacji, jak każdy inny przypadek komunikacji, składają się zarówno z modeli rzeczywistości, jak i modeli dla rzeczywistości, w tym przypadku - rzeczywistości komunikacji; teorie skutków komunikacji konstytuują ją jako zjawisko skuteczne; teorie jej użyteczności - jako użyteczną; teorie retoryki uważają ją za retoryczną. Rzecz jasna, rytualne teorie czynią ją rytualną.

Listy koncepcji alternatywnych brzmią arbitralnie; przymierzanie tych koncepcji do różnorodnej rzeczywistości jest niczym innym jak skazywaniem nas na niekonsekwencje w postępowaniu: weź jakąś koncepcję i porównaj ją z rzeczywistością; jeżeli ci to nie odpowiada, weź następną. Wszelako, nie ma wątpliwości co do tego, iż rzeczywistość, na której ludziom zależy, nie jest efemeryczna i niekonsekwentna. Dotyczy to również symboli. Symbole konstytuują rzeczywistość, o ile istnieje stabilizacja strukturalna ich samych oraz ich użycia. Zależność między znaczącym n znaczonym bywa zwykle arbitralna pod wzglę-