63441 NYCZ27

łożenie literatury (w tym zwłaszcza jej modele, komunikacyjne obiegi, funkcje i własności) w obrębie tworzącej się wówczas nowoczesnej stratyfikacji kultury - uznać ją wypada za manifestację artystycznej formacji modernistycznej.

Nie jest to, w moim przekonaniu, propozycja konkurencyjna w stosunku do powszechnie przyjętej periodyzacji literatury polskiej XX wieku. Dotyczy bowiem najwyraźniej innego wymiaru historycznoliterackiego procesu. „Szatkowanie” literatury ostatniego stulecia na pięcio-, siedmioletnie „plastry” miniokresów - zabieg z pewnego punktu widzenia racjonalny, pozwalający uporządkować i objaśnić pewne jej aspekty - jest możliwe, jak się zdaje, tylko przy uznaniu zmian historyczno-politycznych za czynnik decydujący o kształcie i przekształceniach literatury; ona sama bowiem tak szybko przecież się nie zmienia. Poznając dzieje literatury w kategoriach meandrycznych etapów politycznych przeobrażeń, nie jesteśmy jednak w stanie dostrzec ani jedności, ani ciągłości, ani istotnego charakteru i znaczenia literackich przemian. Jest to więc widzenie krótkowzroczne, pozbawione rozleglejszej czasowo (dziewiętnastowieczne tradycje nowoczesności) i przestrzennie (związki z innymi literaturami oraz innymi typami dyskursów kultury) poznawczej perspektywy.

pejskiej, Lwów 1912). Z nowszych prac, podejmujących próby opisu tego rodzaju całości kulturowych oraz ich przełomów (okresów przejściowych), wymienić należy studia nad Romantyzmem - adaptujące kategorię paradygmatu, wprowadzoną do historii nauki przez T. S. Kuhna - M. Żmigrodzkiej i M. Janion, obszerną rozprawę J. Maciejewskiego poświęconą formacji oświeceniowej oraz cytowany wyżej artykuł J. Ziomka (określenia „formacja modernistyczna” użył także K. Wyka w Przedmowie do II wydania Modernizmu polskiego). Osobną grupę stanowią prace historyków estetyki i sztuki, m.in. S. Morawskiego i M. Porębskiego. Zob.: M. Żmigrodzka, Problemy romantycznego przełomu, [w zbiorze:] Studia romantyczne. Prace pod red. M. Żmigrodzkiej poświęcone VII Międzynarodowemu Kongresowi Slawistów, Wrocław 1973; M. J a n i o n. Gorączka romantyczna, Warszawa 1975; J. Maciejewski, Oświecenie polskie. Początek formacji, jej stratyfikacja i przebieg procesu historycznoliterackiego, [w zbiorze:] Problemy literatury polskiej okresu Oświecenia. Seria druga. Praca zbiorowa pod red. Z. Golińskiego, Wrocław 1977; S. Morawski, Awangarda artystyczna (o dwu formacjach XX wieku), [w:] idem, Na zakręcie: od sztuki do po-sztuki, Kraków 1985; M. Porębski, Styl epoki, [w:] idem. Sztuka a informacja, Kraków 1986.

Lecz nie jest to wszakże również jedynie arbitralna, z zewnątrz narzucona, decyzja nazewnicza. Prócz listy problemów i zjawisk wymykających się periodyzacyjnym schematom, którą od dawna pomnażają badania nad literaturą Młodej Polski oraz dziejów młodopolskiego dziedzictwa analizowanych w studiach nad literaturą polską XX wieku - inny jeszcze krąg inspiracji i uzasadnień zachęca do tak szerokiego ujęcia zagadnienia. Nie ma co ukrywać, że pojawia się on jako skutek zaciekawienia problematyką postmodernizmu, której wieloznaczność i wielopostaciowość uznaje się powszechnie za konsekwencję różnego pojmowania „modernizmu” jako pojęcia podstawowego. Można by nawet zauważyć, że to właśnie zainteresowanie postmodernizmem wymusiło niejako - i w rezultacie zainicjowało - współczesne próby krytycznego przemyślenia tej kluczowej tradycji (modernistycznej), jak też propozycje jej nowej, całościowej charakterystyki. W efekcie nie jest przypadkiem, że refleksja nad modernizmem odgrywa w tym nurcie badawczym równie ważną rolę, jak dociekania nad głównym przedmiotem, a jej rezultaty są nierzadko bardziej owocne poznawczo i mniej sporne, niż próby opisu ponowoczesności (choć przy tym nie tające swych stronniczych, aktualizujących kryteriów oceny).

Co prawda, przyznać też trzeba, że wchodzące w grę znaczenia owej „nowoczesności” - jako (przynajmniej); nowożytności kulturowej, modernizacji cywilizacyjnej, modernizmu artystyczno-literackiego - częściej się krzyżują aniżeli sumują, niekiedy zaś w ogóle opierają się zestawieniom, z powodu nieporównywalności założeń wyjściowych. Budzą też generalne pytanie o to, czy odnoszenie ich do polskiego kontekstu nie opisywanego dotąd za pomocą tego rodzaju masywnych jednostek transperiodyzacyjnych - jest uzasadnione. Kwestia to niewątpliwie trudna i sporna, lecz na tyle ważna i bogata w konsekwencje, że wypada podjąć choćby próby wstępnego rozpoznania. W każdym razie, przedsięwzięcie umotywowane w ten potrójny sposób bezsprzecznie warte jest podjęcia, a kształt, wymiary i cechy modernistycznej formacji w jej wczesnej fazie - możliwe, jak sądzę, do opisania na podstawie kluczowych tekstów, opracowań oraz dokumentów literackiej świadomości początku wieku.