63658 ScannedImage 3

skiej) formy kultu i narzucić swoją nową doktrynę monoteletyzmu opornemu Kościołowi. Ze względu na bezlitosne prześladowanie kapłanów Kościoła koptyjskiego Cyrus został uznany za Antychrysta przez późniejszą tradycję miejscową.

Zgodnie z polityką 'TJmara miejsce, na którym 'Amr rozłożył swój obóz poza Babylonem, zostało nową stolicą, otrzymując nazwę al-Fustat¹⁶ i stając się odpowiednikiem wojskowych obozów: al-Gabiji w Syrii, Basry i Kufy w Iraku. 'Amr wzniósł tam skromny meczet, pierwszy w Egipcie (641-642), którego nazwa przetrwała do dziś, a jego obecna postać jest rezultatem ciągłych przebudować i dobudówek. Al-Pustat (Stary Kair, Misr al-'At!qa) był ciągle stolicą, aż do czasu, kiedy Fatymidzi wybudowali swój Kair (al-Qahira) w 969 r. Celem otwarcia bezpośredniej drogi wodnej do świętych miast Arabii 'Amr oczyścił stary kanał faraoński, który pod nazwą Halig Amrr al-Mu’min!n przechodził przez Heliopolis i łączył Nil na północ od Babylonu z al-Qulzum¹⁷ nad Morzem Czerwonym ^l3. Wcześniej Trajan oczyścił ten kanał, lecz po jego śmierci został on zaniedbany i zanieczyszczony osadami wodnymi. Po kilku miesiącach wytężonej pracy, jeszcze przed śmiercią 'Umara w 644 r., 20 okrętów z egipskimi produktami przybiło i wyładowało swe ładunki w portach arabskich¹⁹. Kanał ten znany był później jako al-Hallg al-Hakimi, od nazwiska fatymidzkiego kalifa al-Hakima (zm. 1021), jak też pod wieloma innymi nazwami niektórych odcinków, które istniały aż do końca XIX w.

Stara machina bizantyjskiej administracji, łącznie z systemem finansowym, została, jak się można było spodziewać, przejęta przez nowych władców, z pewnymi poprawkami w zakresie centralizacji. Uświęcona czasem polityka wykorzystywania żyznej doliny Nilu i używania jej jako „dojnej krowy¹¹ była całkowicie zachowana, jak można sądzić na podstawie nowo odkrytych egipskich papirusów. Na krótko przed swoją śmiercią 'Umar przeczuwając, że' Amr nie wywiązywał się z zobowiązań finansowych, uczynił 'Abdullaha ibn Sa'da ibn abi Sarha rządcą Górnego Egiptu. Nowy kalif 'Utman odwołał 'Amra i mianował (około 645 r.) rządcą całego Egiptu 'Abdullaha, swego mlecznego brata.

Pod koniec 645 r. mieszkańcy Aleksandrii zbuntowali się pod nowym jarzmem, odwołali się do cesarza Konstansa, który wysłał około 300 okrętów pod dowództwem Armeńczyka Manuela, aby dochodzić swoich praw do tego miasta³⁰. Garnizon arabski liczący 1000 ludzi został wyrżnięty, a Aleksandria znalazła się jeszcze raz w rękach bizantyjskich, stając się bazą dla nowych ataków na arabski Egipt. 'Amr został natychmiast przywrócony na swoje stanowisko. Z wrogiem spotkał się w pobliżu Nikiu, gdzie Bizantyjczycy ponieśli krwawą klęskę. Z początkiem 646 r. Aleksandria została zajęta po raz drugi. Mury tego miasta, na pozór nie do zdobycia, zburzono, a starożytna stolica Egiptu pozostała odtąd na zawsze w rękach muzułmańskich.

“ Łac. josaatum = obóz, poprzez grecko-bizant. phoseatun.

^a Starożytna Klyzma, współczesny Suez.

“ Por. al-Mas'uili, t. IV, s. 99.

“ Al-Ja'qubi, t. II, s. 177.

^M Al-Bala4uri, s. 221 = Hitti, s. 347 n.

Opowiadanie, że na rozkaz kalifa 'Ann- karmił przez 6 długich miesięcy liczne piece łazienek tego miasta tomami biblioteki aleksandryjskiej, jest jednym z takich podań, które stanowią dobrą fikcję literacką, lecz wyrządzają szkodę historii. Wielka Biblioteka Ptolemeuszów została spalona już w 48 r. p. n. e. przez Juliusza Cezara. Późniejsza biblioteka, wymieniana jako Biblioteka-Córka, została zniszczona około r. 389 na mocy edyktu cesarza Teodozjusza. W czasie podboju arabskiego w Aleksandrii nie było więc biblioteki o większym znaczeniu i żaden ówczesny pisarz nigdy nie czynił z tego powodu zarzutów 'Amrowi lub 'Umarowi. 'Abd al-Latlf al-Bagdadi²¹, który zmarł dopiero w 629 r. hidżry (1231), wydaje się być pierwszym, który pisze o tej historii. Kle wiemy, dlaczego to uczynił, jednakże jego wersja została przepisana i rozszerzona przez późniejszych autorów²².

Po zakończeniu podboju 'Utman chciał, aby 'Amr pozostał na czele armii z 'Abdullahem jako administratorem finansowym. Dało to 'Amrowi powód do wypowiedzenia słynnych słów: „W takim razie ja będę tym, który trzyma krowę za oba rogi, podczas gdy drugi ją doi‘^{c 23}. Wkrótce potem 'Abdullah został ponownie zastępcą kalifa.

'Abdullah, gorszy żołnierz niż finansista, przystąpił teraz do dalszego prowadzenia wypraw na zachód i południe, głównie dla zdobycia łupu. Udało mu się rozszerzyć granice w obu kierunkach. Jednakże jego największym wyczynem był udział w utworzeniu pierwszej muzułmańskiej floty; zaszczytem tym podzielił się z Mu'awiją, gubernatorem Syrii. Aleksandria była oczywiście głównym dokiem dla egipskiej floty. Operacje morskie, czy to z Egiptu pod dowództwem 'Abdullaha, czy też z Syrii pod dowództwem Mu‘awiji, były skierowane przeciwko Bizantyjczykom. W r. 649 Mu'awija dla wygody zajął Cypr (Qubrus), drugą ważną bizantyjską bazę morską, położoną niebezpiecznie blisko wybrzeża syryjskiego. W ten sposób muzułmanie odnieśli pierwsze morskie zwycięstwo i pierwsza wyspa została wcielona w skład ich państwa. Arwad (Aradus), tuż obok syryjskiego wybrzeża, została zdobyta następnego roku. W 652 r. 'Abdullah odparł silną flotę grecką spod Aleksandrii. W dwa lata później wyspa Eodos (Budis) została złupiona przez jednego z kapitanów ²⁴ MuTtwiji. W r. 655 ²⁵ syryjsko-egipska flota Mu'awiji i 'Abdullaha zniszczyła bizantyjską flotę liczącą około 500 okrętów u wybrzeży Licji blisko Phoenix. Cesarz Konstans II, który osobiście kierował tą bitwą, ledwie uszedł z życiem. Bitwa ta, znana w języku arabskim jako du as-Sawari²⁰ (bitwa masztów),

“ Al-Ijada w-al-1'tibdr, wyd. i tłum. łac. J. Wliite, O uf ord 1800, s. 114.

-- Al-Qifti, Ta’rih al-Hulaind’, wyd. J. Lippert, Leipzig 1903, s. 335 n.; Abu al-Farag ibn al-'Ibri, Ta’rih Muhtasar ad-Duwal, wyd. A. Salibani, Beirut 1890, s. 175 u.; al-Maqrizi, t. III, s. 129 n. Patrz Butler, s. 401-426; Gibbon, Decline, wyd. Bury, t. V, s. 452-455.

^!S Ibn 'Abd al-Hakam, s. 170; por. al-Baladuri, s. 223 = Hitti, s. 351.

Późniejsza wyprawa w 52 r. hidżry (672) jest cytowana przez al-Baladmego na s. 235 n. ₌ Hitti, s. 375 n.

“ Por. C. H. Becker, art. 'Abd Alid)i B. Sa'd; Encyclapaedia oj Islam.

“ Ibn 'Abd al-Hakam, s. 189-191.

141