63935 IMG98

1984; 1988; 1989). Z drugiej natomiast strony, z obszaru kultury nordyjskięj, do obszarów położonych na południe od Bałtyku docierały różnorakie przedmioty wykonane z brązu (J. Fogel 1988).

Nie wchodząc w istotę owych wzajemnych z wiąz. I ków kulturowych przebiegających na obszarach nad I bałtyckich na osi, najogólniej biorąc, wschód — zachód, można się spodziewać, iż owocowały one nie I tylko wymienionymi zjawiskami, lecz również i in-1 nymi przejawami kulturowymi. Jak też sądzę, możni I je wykazać w niektórych formach ówczesnego ob* I rządku pogrzebowego.    I

(""Żacznijmy od przedstawiania na naczyniach ele-1 mentów twarzy. Otóż umieszczanie na misach glinia-1 nych nakrywających popielnice parzystych otworów I (przy czym niekoniecznie musi to być pojedyncza I para otworów), zdających się być — w przed wień-1 stwie do otworów pojedynczych, występujących! w różnych partiach rozmaitych naczyń, określanych! jako otwory dla duszy, a nawet parzystych, lecz! umieszczanych np. w poprzek ścianki naczynia (np.

C. WendorfT 1983, ryc. 24:7) — symbolem oczu,! spotyka się sporadycznie oraz w większym natężeniu! w zespołach różnych kultur młodszych okresów! epoki brązu. Odnosi si^to zarówno do kultur pól I popielnicowych na terenie południowych i zachód-! nich Niemiec, lokalnych kultur środleowohiemreć-! kich oraz północnomemlecklego zaśięguTkuIfury hor-! dyjskiej (K. Tackenberg 1976, s. 25-30). Có jest też! dla nas ważne, owe parzyste otwory (a czasem nawet dwie pary otworów: Berlin-Buch, Brandenburg, Mel- I zow — inf. śp. dr. F. Horsta z Berlina) są spotykane! na dość licznych tzw. talerzach ozdobnych (Ryc. 1)

Na rzeczonych obszarach kultura łużycka sąsiaduje w tymże czasie na północnym zachodzie z kulturą nordyjską, na zachodzie i południowym zachodzie z kulturami unstrucką, knowiską, miiawecką oraz kulturami pól popielnicowych, wreszcie na północnym wschodzie — z kulturami bałtyjskimi. Nieco później natomiast, już we wczesnej epoce żelaza, najistotniejsze zmiany to: zastępowanie części kultury łużyckiej przez kulturę pomorska, pojawienie się na zachodzie kultury urn domkowych i kultury Halle, na południowym zachodae^Mcultury halsztackiej (lub raczej — kultur halsztackich) oraz na północnym wschodzie — kultury kurhanów zachod-niobałtyjskich (np. Z. Bukowski 1981, mapy 29 i 31 ;J M. Gedl 1985, s. 333 i 335; 1989, s. 502; 1989a s. 61 J).| W zarysowanym, bardzo ogólnym i niepełnym obrazie kulturowym, tylko pośrednie znaczenie dla dalszych refleksji mają wspomniane kultury pól popielnicowych młodszej epoki brązu, właściwie żadne — następujące po nich kultury halsztackie wczesnej epoki żelaza. Choć bowiem kulturę łużycką, nie traktując jej wprawdzie jako kultury pól popielnicowych, zalicza się jedynie do kręgu kultur pól popielnicowych (np. Z. Bukowski, B. Gediga 1987, s. 62-63; M. Gedl 1989, s. 514), chociaż do południowo-zachodnich regionów ziem polskich w dobie wczesnej epoki żelaza zajmowanych przez kulturę łużycką docierają różnorakie, niekiedy dość silne, oddziaływania kultur halsztackich (np. M. Gedl 1991), co niekiedy skłaniało niektórych badaczy do włączenia ich w obręb kultury halsztackiej (np.

W. Angeli 1970, s. 25), to przecież — na co już wskazywałem (T. Malinowski 1980, s. 218; 1981, s. 215) — bezpośrednie elementy rozwoju kulturowego, istotnego dla kształtowania się kultury pomorskiej, występują głównie jak gdyby na obrzeżach północno-wschodniego zasięgu kultur halsztackich.

Oto bowiem, z jednej strony, miejscowe tradycje oraz oddziaływania z obszaru kultury łużyckiej powodują nie tylko powstawanie zespołów o mieszanym obliczu kulturowym, m.in. na jej zachodnich peryferiach (np. wymieniona kultura unstrucką, kultura Halle czy kultura urn domkowych — por. np.

M. Gedl 1985, s. 149 i 226-228), lecz także występowanie wyraźnych cech „łużyckich” w ceramice na obszarze kultury nordyjskięj Danii (np. i. Jen sen !967;H.Thrane 1990), Szwecji (np. B. M. Vifot 1938;

B Stjemąuist 1969, s. 55-57; M. Strómberg 1975, a 134 - 214 i 268 - 269; H. Jaanusson 1981), a nawet i południowej Norwegu (naczynie gliniane nr B.5932 i Kudc. par. Joodal, Horda land — inf. dr B. Magnus z Bergen) Są to przy tym cechy nie tylko formalne, poświadczone kształtem naczyń oraz ich ornamentyką, lecz także technologiczne, co stwierdzono wyraźnie w przypadku ceramiki szwedzkiej (J. Dąbrowski

V\

Ryc. 1 Britz, pow. Bberiwalde (Niemcy). Gliniany talerz ozdobi z parą otworów przy krawędzi widok (trony wewnętrzn i zewnętrznej Wg F. Horda 1972

$

i misach, zwłaszcza z ornamentem dołków głęboko wciśniętych na zewnętrznej powierzchni, wchodzących w skład inwentarzy rozmaitych schyłkowo-brązowych grup kultury łużyckiej między wschodnim pobrzeżem dolnej Odry, terenami położonymi nad Hawelą, dochodząc do wschodniego dorzecza Laby (OorSt 19737 s! 129, 15DT139 -141; 1977, sV259; T. Malinowski 1981, s. 211 -212 i 216).

Jak się wydaje, występowanie symboliki „Oczkowej” ^młodszych okresach epoki brązu miało wpływ na ukształtowanie się najwcześniejszych, datowanych na IV okres epoki brązu i dość zróżnicowanych popielnic twarzowych, znajdowanych głównie w północno-wschodniej części Półwyspu Jutlandzkiego (J.-A. Pedersen 1975). Popielnice te reprezentują rozmaite kombinacje elementów twarzy — oczu, nosa i brwi (Ryc. 2) — przy czym pojawiają

Ryc. 2. Popielnice twarzowe (Dania). Wg H. C. Broholma 1949

W okresie halsztackim C i D, czyli nieco później niż na Półwyspie Jutlandzkim, dochodzi do pojawienia się pokryw i popielnic — zazwyczaj najpierw „Oczkowych”, później twarzowych — na jeszcze innych obszarach, na których to będą one współczesne owym młodszym okazom jutlandzkim.

Zacznijmy od położonej bardziej na południu — na północnym przedpolu gór Harcu, nad Łabą w okolicy Magdeburga i aż po dolną Solawę -^kul* tury urn domkowych} w której stwierdza się różnorakie wpływydocierające z obszaru kultury nordyjskięj (np. W. A. v. Brunn 1939, s. 114 -124; F. Horst 1972, s. 100-101; C. Wendorff 1981, s. 177-178). Otóż od okresu halsztackiego C występują w niej liczne naczynia pełniące funkcje popielnic oraz nakrywające je misy, zaopatrzone zazwyczaj w parę otworów, rzadziej w trzy otwory ułożone w trójkąt zwrócony wierzchołkiem ku dołowi lub mające — oprócz pary otworów — plastycznie zaznaczony ios (W. A. v. Brunn 1939; C. Wendorff 1981, s. 154; 1983, s. 291 i ryc. 34:3, s. 308 i ryc. 42:1, s. 311 i tabl. 79:5). Pojawia się też pogląd, że parzyście występujące otwory mogą mieć inne, nawet praktyczne zastosowanie (np. K. Tackenberg 1976, s. 25 i 27), a tylko owe potrójne, względnie z plastycznym nosem, można uznawać za symbol twarzy (C. Wendorff 1981, s. 165). Takie zróżnicowanie interpretacji tych otworów, występujących niekiedy na naczyniach odkrywanych na tym samym cmentarzysku (C. Wendorff 1983, s. 237), uważam za absolutnie nieuzasadnione (por. T. Malinowski 1979a, s. 103).

Nieco później natomiast, choć być może już na przełomie okresu halsztackiego C i D (C. Wendorff 1981, s. 161), pojawiają się w kulturze urn domkowych niezbyt liczne popielnice twarzowe i tzw. twarzowo-drzwiczkowe (Ryc. 3), mające bardziej naturalistycznie przedstawione — w sposób plastyczny lub ryty — niektóre elementy twarzy. Te ostatnie, tj. twarzowo-drzwiczkowe, poniżej wyobrażenia

się wśród nich również takie, które ograniczają przedstawienie twarzy wyłącznie do oczu wyciśniętych jpalcem w glinie przed wypaleniem naczynia. Podobne pod względem swego zróżnicowania i dzielące się dodatkowo na dużą ilość bardziej szczegółowych odmian popielnice są następnie datowane na V oraz VI okres epoki brązu, występując w rozmaitym nasileniu na terenie Danii kontynentalnej, wysp duńskich, aż po Szlezwik -Holsztyn i Dolną Saksonię. Okazy, północnoniemieckic są w większości datowane dopiero na VI okres epoki brązu. Pojedyncze egzemplarze duńskie mogą też pochodzić już z wczesnej fazy przedrzym&kiej epoki żelaza (J.-A. Pedersen 1975).

Ryc. 3. Biltdorf, pow. HftJbcrMadt (Niemcy). Popielnice twa/zo

wo-órzwi&kowc Wg A. Sicbrechu 1959

21